Sala Sobieskiego

Doświadczenia wojny trzydziestoletniej, toczonej w latach 1618 - 1648, wywarły poważny wpływ również na wojskowość Rzeczypospolitej. Podjęte pod ich wpływem reformy Władysława IV wniosły nowe elementy zarówno do organizacji jej wojska, jak i taktyki. W 1652 roku przeprowadzono ważną reformę wojskową. W miejsce stałych oddziałów kwarcianych przewidzianych do obrony granic wschodnich oraz doraźnie powoływanych w razie zagrożenia oddziałów suplementowych, powołano jednolitą formację wojska komputowego, którego etat ustalał każdorazowo sejm. W jego składzie utrzymany został podział na autorament narodowy, obejmujący husarię, pancernych oraz jazdę lekką złożoną z chorągwi tatarskich i wołoskich oraz autorament cudzoziemski, na który składała się piechota, dragonia, ciężka arkebuzeria i rajtaria.

W II poł. XVII wieku jazda pozostawała wciąż podstawowym rodzajem wojska Rzeczypospolitej. Jednak stosunek ilościowy jej poszczególnych rodzajów uległ zdecydowanej zmianie. Husaria, liczna jeszcze w początkach powstania kozackiego w 1648 roku, z czasem uległa znacznemu zmniejszeniu. Zmalała również jej przydatność na polach bitewnych, zwłaszcza w walce z uzbrojoną w muszkiety piechotą szwedzką. Większą przydatność wykazywały chorągwie husarskie w walce z wschodnim przeciwnikiem - Turkami i Tatarami w okresie panowania Jana III Sobieskiego.

Jedną z przyczyn ograniczania ilości chorągwi husarskich był również wysoki koszt uzbrojenia i oporządzenia husarskiego, utrudniający ich odtwarzanie po poniesionych porażkach. Powodował on, iż towarzyszami husarskimi była zazwyczaj zamożna szlachta, posesjonaci. Jednocześnie jednak obok nich pojawiali się coraz częściej wzbogaceni na wojnie żołnierze zawodowi, często z lekkich chorągwi, a nawet synowie bogatych rodzin mieszczańskich, o czym świadczą częste nobilitacje towarzyszy husarskich.

Zbroje husarskie, II poł. XVII w.

W ciągu XVII wieku nastąpiło wśród szlachty Rzeczypospolitej Obojga Narodów rozpowszechnienie się ideologii sarmatyzmu. Jednym z jego przejawów było wytworzenie się specyficznej mody sarmackiej, związanej z tradycją kultury rycerskiej i jeździeckiej. Cechowała ją okazałość, przepych oraz barwność stroju i broni, opartych na wzorach wschodnich, głównie tureckich i perskich. Jednym z najbardziej oryginalnych wytworów kultury sarmackiej była zbroja husarska wykonana z łusek żelaznych nitowanych na skórze, zwana karaceną. Składała się ona w zasadzie z tych samych części składowych co zbroja płytowa: napierśnika, naplecznika, obojczyka, naramienników zdobionych złoconymi maszkaronami i karwaszy. Często napierśnik występował bez naplecznika, zachodząc głębiej na boki, jak to ma miejsce w przypadku zbroi prezentowanej na zdjęciu.

Zbroja husarska zwana karaceną

Karacena polska pojawiła się i rozpowszechniła w ostatniej ćwierci XVII wieku i przetrwała aż do poł. XVIII wieku. Należała do zbroi kosztownych i ze względu na wagę, bardziej efektownych niż praktycznych. Używana była raczej przez starszyznę husarską i wyższych dowódców. Do jej propagatorów należał niewątpliwie sam hetman, a następnie król Jan III Sobieski. W takiej też zbroi przedstawiony został na prezentowanym na wystawie portrecie, malowanym przez nierozpoznanego malarza z końca XVII wieku. 

Król Jan III Sobieski

Najliczniejszym rodzajem jazdy polskiej w II poł. XVII wieku stały się chorągwie średniozbrojne, zwane początkowo kozackimi, zaś od czasu wojen z Turcją w latach 1672 - 1676 określane mianem pancernych. Stanowiły one około 60% składu jazdy koronnej (9-14 tysięcy koni), zastępując chorągwie husarskie. Wiązało się to z mniejszym kosztem uzbrojenia oraz większą ich przydatnością w walce z różnorodnym przeciwnikiem, zwłaszcza tatarskim i tureckim. Uniwersalny charakter tych chorągwi znalazł odbicie w uzbrojeniu. Nazwa pancerni pochodzi od podstawowego uzbrojenia ochronnego tej formacji - pancerza, czyli kolczugi noszonej zazwyczaj na skórzanym kaftanie oraz misiurki używanej jako osłona głowy. Charakterystycznym elementem uzbrojenia pancernych był kałkan - lekka, okrągła tarcza typu wschodniego, wykonana ze splecionych spiralnie witek ratanowych lub trzciny, owiniętych jedwabnymi i srebrnymi nićmi tworzącymi na powierzchni barwną dekorację. Jako broni zaczepnej oprócz broni palnej, stanowiącej podstawowe uzbrojenie uprzednich chorągwi kozackich oraz szabli i łuków, zostali pancerni wyposażeni w dzidy długości 1,80 - 2,10 m.

Uzbrojenie pancernych, II poł. XVII w.

Wśród uzbrojenia pancernych wyróżnia się piękny okaz pancerza o charakterze paradnym, typu siedmiogrodzkiego, pochodzący jeszcze z I poł. XVII wieku, według tradycji należący do króla Jana Kazimierza. Spleciono go z mosiężnych kółeczek sztancowanych z blachy i łączonych na przemian z kółeczkami zwijanymi z drutu i nitowanymi. Przeważają kółeczka pozłociste, na których tle występują partie kółeczek posrebrzanych. Dodatkowo kolczugę ozdabia kilkanaście rozetek wykonanych z pozłocistej blachy miedzianej i wysadzanych ceramicznymi imitacjami turkusów. Takie same rozetki ozdabiają zapinki, spinające rozcięcie na przodzie kolczugi pod kołnierzem. Przypięty na piersiach odlany z mosiądzu i pozłacany orzeł w koronie, z jabłkiem i berłem w szponach, stanowi zapewne późniejsze uzupełnienie.

Kolczuga typu siedmiogrodzkiego przypisywana królowi Janowi Kazimierzowi, poł. XVII.

W skład wojsk cudzoziemskiego autoramentu wchodziła obok niemieckiej piechoty, chętnie zaciągana rajtaria i arkebuzeria. Przybrani w pełne zbroje płytowe, walczyli rajtarzy i arkebuzerzy głównie ogniem pistoletów i ciężkich, o dużym kalibrze bandoletów. Formacje te zaciągano w Polsce zarówno systemem towarzyskim, jak i najmowano całymi oddziałami. Ich zadaniem było towarzyszenie i wspieranie ogniem husarii szarżującej przeciwko zbrojnej w muszkiety i długie piki piechocie szwedzkiej, do czego nie wystarczyły już dysponujące zbyt małą siłą ognia chorągwie kozackie.

Zbroje kirasjerów i rajtarów, XVII w.

W ciągu II poł. XVII wieku wykształciło się kilka oryginalnych typów i odmian bojowej szabli. Jednym z nich był typ broni o rękojeści zamkniętej, używany głównie przez chorągwie husarskie, stąd zwany pałaszem husarskim. Idealnie dostosowana do walki z konia, broń ta łączyła w sobie cechy szabel zarówno węgierskich, tureckich, jak i zachodnioeuropejskich. Obok szabel z rękojeściami zamkniętymi w użyciu były egzemplarze broni o rękojeściach półzamkniętych, z kabłąkiem ustawionym prostopadle do jelca lub łańcuszkiem łączącym jelec z głowicą. Do uroczystego stroju używano też często broni orientalnej - tureckiej lub perskiej. Najsłynniejszym w przyszłości typem szabli z rękojeścią otwartą stała się, wywodząca z Turcji karabela, występująca już w II poł. XVII wieku jako szabla bojowa lub paradna. Charakterystyczną bronią polskiej husarii był koncerz, wywodzący się jeszcze z jej tureckich i węgierskich korzeni. Ze względu na kosztowność używany był raczej przez starszyznę husarską. Występował w trzech typach: zachodnioeuropejskim z rękojeścią mieczową lub rapierową, węgierskim z lekką rękojeścią półzamkniętą oraz wschodnim o charakterze paradnym, z rękojeścią wysadzaną półszlachetnymi kamieniami.

Ozdobne szable, XVII w.

Buzdygany używane od dawna na wschodzie obok buław jako popularna broń obuchowa, pojawiły się w Polsce w XVI wieku, zapewne za pośrednictwem Węgrów. Od buławy różniły się złożoną z kilku do kilkunastu piór głowicą, osadzoną na długim trzonku, w którym często ukrywany był dodatkowo sztylet. Używane początkowo jako broń obuchowa, szybko zaczęły też pełnić rolę oznak władzy wojskowej. W XVII i XVIII wieku zarówno buławy jak i buzdygany pełniły już niemal wyłącznie rolę oznak władzy wojskowej: buławy hetmańskiej, buzdygany rotmistrzowskiej. Wykonywane według wzorów wykształconych w Persji, Turcji lub na Węgrzech, niektóre z nich odznaczały się luksusowym zdobnictwem.

Buzdygany

Strzelby myśliwskie ptaszniczki z zamkami kołowymi, wykonywane w Cieszynie w końcu XVI i w XVII wieku, zwane również cieszynkami, to lekkie, małokalibrowe strzelby do polowania na ptactwo i drobną zwierzynę. Wyróżniały się smukłym kształtem i kolbą przypominającą sarnią nóżkę, pokrytą bogatym, charakterystycznym zdobnictwem w postaci inkrustacji z kości i masy perłowej. Stosowane w cieszynkach zamki kołowe zwane od nazwiska rusznikarza Georga Kurlanda kurlandzkimi, posiadały sprężynę główną umieszczoną na zewnątrz wąskiej blachy zamka i oś koła w zewnętrznym mostku, co nadawało strzelbom specyficzny wygląd.

Strzelby myśliwskie ptaszniczki z zamkami kołowymi

Siodło polskie z XVII wieku, według tradycji należące do hetmana Stefana Czarnieckiego, bohatera wojny z najazdem szwedzkim w latach 1655 - 1660. Obok sztandar (kornet) jazdy szwedzkiej, wg tradycji zdobyty przez wojska Stefana Czarnieckiego w 1656 roku. Płat sztandaru wykonany z dwóch warstw deseniowego jedwabiu w kolorze karmazynowym, umieszczony na kanelowanym drzewcu wykonanym na kształt kopii, zawiera napis: AUT- MORS/AUT-VITA/DE-CORA (Albo Śmierć, albo życie zaszczytne).

Siodło polskie według tradycji należące do hetmana Stefana Czarnieckiego, XVII w.

Obraz przedstawia wydarzenia z drugiego dnia bitwy warszawskiej, stoczonej przez połączone wojska koronne i litewskie Rzeczypospolitej z armią szwedzką Karola Gustawa i sprzymierzonymi z nią wojskami elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma. Ukazano na nim moment, kiedy Tatarzy posiłkujący wojska Rzeczypospolitej, uprzedzając główne uderzenie husarii polskiej i litewskiej, dokonali wypadu od strony wsi Bródno na tyły wojsk nieprzyjacielskich. Na obrazie widać króla Karola Gustawa w walce z kilkoma atakującymi go Tatarami.

Utarczka Karola Gustawa z Tatarami w bitwie pod Warszawą 29 lipca 1656 r. Autor: Johann Phillip Lemke. Szwecja, Sztokholm 1684.

Józef Brandt, wybitny batalista polski, z wielkim znawstwem pokazał na obrazie scenę bitwy pod Wiedniem stoczonej 12 września 1683 roku. Obraz przedstawia atak chorągwi królewicza Aleksandra na obóz turecki. W dali po lewej stronie widoczne jest wzgórze Kahlenbergu, skąd król polski Jan III Sobieski dowodził natarciem zjednoczonych wojsk polskich i niemieckich. W głębi po prawej stronie widok oblężonego przez wojska tureckie Wiednia. Bitwa pod Wiedniem była ostatnim wielkim sukcesem husarii polskiej. Następne zwycięstwo nad Turkami pod Parkanami zostało wywalczone już muszkietami piechoty.

Szarża husarii polskiej w bitwie pod Wiedniem. Autor: Józef Brandt. Olej, płótno.