Sala XVI-XVII wieku

Około połowy XVI wieku w jeździe polskiej zanikły ciężkie chorągwie kopijnicze. Ich rolę przejęły chorągwie husarskie, których uzbrojenie ustaliło się ostatecznie w okresie panowania Stefana Batorego, który nakazał wprowadzenie półzbroi, noszonych na pancerzach lub z kolczymi rękawami. Spowodowało to odrzucenie zbędnych w tej sytuacji tarczy. Na przełomie XVI i XVII wieku husaria była już jednolitą, całkowicie ukształtowaną formacją wzbudzającą swym strojem i sukcesami zainteresowanie cudzoziemców. Szczególny podziw wzbudzali towarzysze husarscy swym okazałym, wywodzącym się z węgierskiego strojem. Na zbroje narzucali skóry dzikich zwierząt, najczęściej lamparcie lub tygrysie. Skrzydła i pióra początkowo zdobiące tarcze i nakrycia głowy, przemieniły się w sztuczne skrzydła, mocowane przy tylnym łęku siodła by z czasem znaleźć się na naplecznikach zbroi.

Uzbrojenia husarskie, XVI/XVII w.

W I poł. XVII wieku wykształciła się klasyczna polska zbroja husarska, której wspaniałym przykładem jest prezentowana na zdjęciu zbroja należąca do Stanisława Skórkowskiego, sędziego stężyckiego i w młodości jednego z sekretarzy króla Władysława IV. Złożona jest z półkolistego szyszaka, z długim, 6-cio folgowym nakarczkiem i policzkami oraz szerokim nosalem. Napierśnik wykuty z grubej płyty stalowej, uzupełniony został u dołu pięcioma ruchomymi folgami. Na wysokości piersi, po lewej stronie, umieszczona jest odlana z mosiądzu rozeta z wyobrażeniem NMP Niepokalanego Poczęcia, obok blaszany, mosiężny krzyż kawalerski - symbol rycerstwa. Również przód dwuczęściowego obojczyka ozdobiony został wpisanym w koło krzyżem kawalerskim. Napierśnik zbroi przytrzymywały dwa skórzane pasy, skrzyżowane na plecach pod okrągłą, stalową tarczką. Uzupełnieniem zbroi są dwa naramienniki z rozszerzonymi osłonami łopatek i sięgające łokci karwasze. Wszystkie części zbroi i szyszaka są ozdobione licznymi rozetkami i guzami z blachy mosiężnej, zaś na krawędziach wycinanymi w półkoliste zęby listewkami z blachy mosiężnej, zdobionymi puncowanym deseniem. Ten sposób zdobienia stał się szczególnie charakterystyczny dla polskich zbroi husarskich w II poł. XVII wieku i w pocz. XVIII wieku.

Zbroja należąca do Stanisława Skórkowskiego

W miarę jak chorągwie kopijnicze zastępowane były przez chorągwie husarskie, również ciężki miecz zastępowała, coraz szerzej używana zarówno w jeździe jaki i piechocie, lżejsza i poręczniejsza szabla. Za panowania króla Stefana Batorego przyjęto w wojsku Rzeczypospolitej typ szabli węgierskiej, wywodzącej się z szabli wschodniej. Wykształcił się wówczas ściśle bojowy typ uniwersalnej szabli, używanej zarówno przez husarię, chorągwie kozackie jak i piechotę, zwany polsko - węgierskim. Na wystawie można oglądać jeden z najpiękniejszych egzemplarzy szabli typu węgierskiego, przypisywanej królowi Stefanowi Batoremu. Jest to szabla o otwartej rękojeści, z bardzo długim, krzyżowym jelcem i głowicą w kształcie płaskiego migdała. Głownia wschodnia, najprawdopodobniej perska, z piórem i dwiema strudzinami na obu płazach, zdobiona jest okrągłymi wyżłobieniami oraz rytym ornamentem roślinnym ze śladami złocenia. Na zastawie posiada wybitą okrągłą cechę z wyobrażeniem lwa, występującą na głowniach perskich. Jej uzupełnieniem jest piękna pochwa pokryta czarną skórą, ze wspaniałymi, złoconymi okuciami.

W miarę jak coraz bardziej panująca na polach bitewnych broń palna ograniczała znaczenie pełnych zbroi płytowych, ich rola sprowadzała się do funkcji paradnych i reprezentacyjnych. Na zdjęciu poniżej widzimy zbroję do turnieju pieszego, jedną z dwunastu wykonanych przez znakomitego płatnerza augsburskiego - Antona Peffenhausera jako prezent dla elektora saskiego Chrystiana I. Złożona z zamkniętego hełmu z dwuczęściową, ruchomą zasłoną twarzy, napierśnika, naplecznika, pełnych ochron ramion i rąk oraz pary przypinanych nabiodrków, zbroja wykonana została podobnie jak pozostałe z polerowanej i szmelcowanej na błękitno stali i ozdobiona trawionym i złoconym ornamentem z wici roślinnej. Do obecnych czasów z całego kompletu zachowały się tylko trzy zbroje.

Zbroja do turnieju pieszego, jedna z dwunastu wykonanych przez Antona Peffenhausera

Przykładem zbroi paradnej, używanej tylko do celów reprezentacyjnych, jest prezentowana na ekspozycji poświęconej II poł. XVI wieku francuska zbroja wykuta z cienkiej blachy żelaznej, pokryta w całości repusowanymi scenami figuralnymi przedstawiającymi walkę Rzymian z wojskami Hannibala. Repusowana i cyzelowana dekoracja została dodatkowo wzbogacona rytowaniem i drobną inkrustacją złotem.

Równie wspaniale jak ubiór i uzbrojenie oficerów i towarzyszy husarskich, prezentowały się rzędy i osiodłania ich koni. Na zdjęciu poniżej widzimy taki paradny, polski rząd husarski z I poł. XVII wieku, łączony z członkiem orszaku Jerzego Ossolińskiego udającego się w 1633 roku z poselstwem do Rzymu. Siodło typu husarskiego ma oba łęki i końce ławek pokryte blachą mosiężną, złoconą i repusowaną w ornament z wici roślinnych. Przy siodle zawieszone są dwa strzemiona typu wschodniego podobnie zdobione.

Paradny, polski rząd husarski z I poł. XVII wieku

Rząd złożony z uzdy, podpiersia i podogonia, wykonany jest z rzemieni obszytych karmazynowym safianem, pokrytych odlewanymi mosiężnymi płytkami, złoconymi i cyzelowanymi. Napierśnik, podobnie jak naczółek i nachrapnik, ozdabiają dodatkowo ozdobnie wycinane na krawędziach mosiężne blachy, złocone i cyzelowane analogicznie do siodła. Dodatkową ozdobę części metalowych stanowią osadzone na nich kamienie półszlachetne - karneole, krwawniki inkrustowane złotym deseniem, złotym monogramem AOR pod koroną szlachecką oraz herbem Murdelio.

Wstępując na tron w 1632 roku Władysław IV, wobec oczekującej go wojny z Rosją oraz Szwecją, stanął przed koniecznością reorganizacji armii. Dotyczyło to przede wszystkim piechoty i artylerii. Wprowadzony dla nowej piechoty system zaciągu całymi kompaniami i regimentami nazwano cudzoziemskim, w odróżnieniu od polskiego towarzyskiego. Podział ten miał się przyjąć w wojsku Rzeczypospolitej na okres prawie 150 lat. W skład wojsk cudzoziemskiego autoramentu wchodziły obok niemieckiej piechoty, chętnie zaciągana w okresie panowania Władysława IV rajtaria i arkebuzeria, a także artyleria. Właśnie od niej rozpoczął król dzieło reformowania wojsk Rzeczypospolitej. Było to tym bardziej konieczne, że na zachodzie Europy dokonał się kolejny przewrót w tej dziedzinie. W miejsce dział długolufowych, wprowadzany był system holenderski oparty o działa średniej długości - kartauny. Jednocześnie pojawiły się wprowadzone przez Szwedów lekkie działa regimentowe. W artylerii polskiej również przyjęto system holenderski. Jednocześnie pod wpływem doświadczeń wojny 30-letniej wprowadzono jako działa regimentowe, cięższe od szwedzkich lecz skuteczniejsze 6-funtowe oktawy kartauny. Łoże takiego właśnie działa regimentowego z czasów Władysława IV, wydobyte z dna Wisły, widzimy na zdjęciu. Zapewne brało ono udział w trzydniowej bitwie wojsk polskich ze Szwedami pod Warszawą (28 - 30 lipca 1656 r.) i podczas odwrotu stoczyło się z mostu do rzeki.

Łoże oktawy kartauny polskiej, poł. XVII w.