Wybuch powstania w marcu 1794 roku zastał wojsko polskie w trakcie przeprowadzanej na żądanie Rosji redukcji. Liczyło ono w tym momencie już tylko około 36 tysięcy żołnierzy. Natychmiast po wybuchu powstania wyznaczony Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej generał lejtnant Tadeusz Kościuszko przystąpił niezwłocznie do organizowania powstańczej siły zbrojnej. Miała się ona składać z armii regularnej, milicji ruchomych wojewódzkich i powiatowych formowanych na wzór amerykański oraz pospolitego ruszenia wszystkich zdolnych do noszenia broni mężczyzn.

Przysięga Tadeusza Kościuszki na rynku krakowskim 24 marca 1794 r. Autor Michał Stachowicz

Główny trzon sił stanowić miała armia regularna. Wzmocniona przez część oddziałów polskich zagarniętych po drugim rozbiorze przez Rosję, a którym udało się przejść przez kordon wojsk rosyjskich, liczyła ok. 40 tys. żołnierzy. Naczelnik planował powiększenie jej do 100 tys. według etatu z 1792 roku. Wznowiono w tym celu wyprawy dymowe.Nakazano dostarczenie 1 rekruta pieszego z 5 dymów i 1 konnego z 50 dymów. Powinni byli być oni wyposażeni w strój chłopski, tj. w dobrą sukmanę, kożuch, czapkę, nową parę butów i dwie koszule, a także w suchary na 6 dni oraz miesięczny żołd. Pieszy rekrut powinien być uzbrojony w karabin, a w przypadku braku broni palnej, w pikę lub kosę osadzoną na sztorc oraz siekierę. Rekruci konni, dobierani spośród służby dworskiej dobrze jeżdżącej konno, powinni byli posiadać pałasz, dwa pistolety i pikę.

Aktu nadania chorągwi dokonał Tadeusz Kościuszko w czasie oblężenia Warszawy przez Prusaków, wręczając ją w dniu 16 sierpnia 1794 roku chorążemu kosynierowi Stanisławowi Dobroniowi.

Armię regularną wspierały oddziały milicji ruchomych wojewódzkich, ziemskich i powiatowych dowodzonych przez powołanych generałów majorów ziemskich. Formowano je z rekrutów pozostałych po skompletowaniu oddziałów regularnych. Tworzono z nich oddziały strzelców, głównie jednak kosynierów i pikinierów. Często wobec braku broni palnej stosowano szyk mieszany. Pierwszy szereg miał karabiny, drugi kosy, trzeci piki w myśl zaleceń broszury Piotra Aignera. Najbardziej znanym i zasłużonym oddziałem milicji był złożony z kosynierów - chłopów podkrakowskich wsławionych w bitwie pod Racławicami, batalion grenadierów krakowskich.

Pamiątki osobiste po Tadeuszu Kościuszce. W gablocie między innymi znajduje się polska czapka generalska należąca według tradycji do Tadeusza Kościuszki, wykonana z karmazynowego aksamitu według przepisu z 1785 roku dla Kawalerii Narodowej, a wprowadzonego w 1789 roku również dla generałów. Do czapki przypięte jest białe, czaple pióro. Brak jest otoku z czarnego baranka.

Ekspozycję poświeconą wojskowości polskiej czasów Oświecenia i Insurekcji Kościuszkowskiej kończą obrazy Jana Bogumiła Plerscha, nadwornego malarza króla Stanisława Augusta, ukazujące końcową fazę bitwy pod Maciejowicami. Pierwszy z nich przedstawia moment ranienia Najwyższego Naczelnika. Widzimy na nim Tadeusza Kościuszkę w cywilnym stroju, gdy usiłuje się wydostać spod leżącego konia, zasłaniając się jednocześnie szablą przed ciosem atakującego go karabiniera rosyjskiego. Z prawej strony widać dwóch kozaków kierujących swe piki ku Naczelnikowi.