Po upadku Napoleona w 1815 r., mocą decyzji kongresu wiedeńskiego, Księstwo Warszawskie zostało podzielone między Prusy, które otrzymały Wielkopolskę, a Rosję, która z reszty ziem (z wyłączeniem obszaru Krakowa) utworzyła Królestwo Polskie. Nowe państwo, cieszyło się szeroką autonomią, obejmującą własny sejm, administrację, sądownictwo, szkolnictwo oraz armię, którą gwarantowała konstytucja. Jednak już w kilka lat później na obszarze Królestwa Polskiego zniesiono wolność prasy, wprowadzono cenzurę oraz zaczęła działać nielegalnie tajna policja. Rosjanie i wysocy urzędnicy łamali prawa gwarantowane w konstytucji. Były to przyczyną wzrostu napięć politycznych w królestwie kongresowym. Nie tylko w Królestwie, ale także na ziemiach włączonych bezpośrednio do Rosji w końcu XVIII w. (tzw. Ziemiach Zabranych), zaczęły powstawać organizacje i stowarzyszenia, zrzeszające młodzież szlachecką i inteligencką. Początkowo stawiały one sobie za cel samokształcenie. Jednak nie brakowało działaczy bardziej radykalnych. Zjawisko to nie ominęło także armii Królestwa Polskiego. Najsłynniejszymi tajnymi organizacjami były: Wolnomularstwo Narodowe, Towarzystwo Patriotyczne oraz wileńskie Towarzystwo Filomatów i Towarzystwo Filaretów. Po stłumieniu przez cara Mikołaja I powstania dekabrystów w grudniu 1825 r. tajna policja carska rozpoczęła na szeroką skalę prześladowanie członków tajnych organizacji. Zaczęły się aresztowania, procesy sądowe i zesłania w głąb Rosji. Taka polityka doprowadziła do radykalizacji działaczy którzy zaczęli za swój cel stawiać odzyskanie utraconej przez Polskę niepodległości. Nastroje społeczeństwa się podgrzewały procesy, m.in.  jednego z inicjatorów Towarzystwa Patriotycznego i Wolnomularstwa Narodowego mjr. Waleriana Łukasińskiego (skazanego na 9 lat twierdzy, ale na wolność już nigdy nie wyszedł) oraz członków Towarzystwa Patriotycznego w 1827 r. Szczególnie ponurą sławą okryli się rosyjski senator Mikołaj Nowosilcow, który nadzorował funkcjonowanie tajnej policji oraz wielki książę Konstanty Pawłowicz, naczelny wódz armii polskiej, a od 1825 r. namiestnik Królestwa Polskiego. Brat cesarski swoją brutalną dyscypliną i surowym obchodzeniem się z cywilami oraz z żołnierzami i oficerami armii prowokował powstawanie antyrosyjskich tajnych organizacji. W 1828 r. spisek ogarnął także Szkołę Podchorążych Piechoty, od organizatora ppor. Piotr Wysockiego zwany Spiskiem Wysockiego (zwie się go też spiskiem podchorążych). W końcu września 1830 r., gdy wieści o rewolucji w Paryżu i Brukseli dotarły do Polski wraz z informacją, że car Mikołaj I planuje interwencję zbrojną, w której ma uczestniczyć armia polska, rozpoczęły się przygotowania do wybuchu powstania. Przyspieszyły je również wiadomości o planowanych aresztowaniach wśród podchorążych, gdyż tajna policja wpadła na trop spisku. 29 listopada spiskowcy rozproszeni po różnych pułkach czekali na sygnał, którym miał być pożar na browaru na Solcu. Jednak browar szybko ugaszono i  sygnał ten nie został zauważony przez większość spiskowców, którzy próżno czekali na umówiony znak. Ostatecznie decyzję o rozpoczęciu walki podjął wieczorem 29 listopada ppor. Piotr Wysocki, który wezwał podchorążych-aplikantów Szkoły Podchorążych do chwycenia za broń. Najpierw spiskowcy uderzyli na niedaleko położony pałac belwederski - rezydencję wielkiego księcia Konstantego - z planem pojmania brata cara. Atak się nie udał, gdyż księciu udało się zbiec. Jednocześnie oficerowie przyboczni Konstantego zaalarmowali kwaterujące w pobliżu rosyjskie pułki Huzarów Grodzieńskich, Ułanów Cesarzewicza i Kirasjerów Podolskich. Ruszyli oni przeciw spiskowcom. Tymczasem podchorążowie wraz cywilnymi członkami sprzysiężenia, po nieudanym ataku, zaczęli pośpiesznie maszerować w kierunku Starego Miasta, wzywając ludność Warszawy do wszczęcia walki o niepodległość. Daremnie. Kawalerzyści rosyjscy kilkukrotnie zaatakowali spiskowców, próbując stłumić powstanie w zarodku, ale Polacy owe ataki odparli. Spiskowcy znaleźli masowe poparcie dopiero na Starym Mieście, zamieszkałym wówczas przez ubogą ludność. Na odgłos pierwszych walk, oficerowie zaangażowani w spisku rozpoczęli wyprowadzać na miasto oddziały z zadaniem opanowania stolicy kraju. Przeciwstawili się im jednak wyżsi oficerowie, pułkownicy i generałowie, którzy uważali, że wszelkie powstanie przeciw Rosji nie ma szans powodzenia. Zdeterminowani powstańcy ostatecznie otworzyli ogień do najaktywniejszych obrońców mikołajewskiego reżimu. Zginęło kilku generałów i wyższych oficerów, niektórzy przypadkowo. Ofiarami byli bohaterowie epoki napoleońskiej i Wojsk Księstwa Warszawskiego, dawni przeciwnicy Austrii, Prus i Rosji, którzy teraz jednak odmówili stanięcia na czele rozpoczynającej się walki o niepodległość kraju. Kluczowym momentem Nocy Listopadowej było zdobycie arsenału warszawskiego przez powstańców. Zdobyta w arsenale broń posłużyła do uzbrojenia ludności Warszawy, która wraz ze zrewoltowanymi żołnierzami 4. Pułku Piechoty i Pułku Grenadierów Gwardii stawiła zacięty opór Rosjanom i wiernych Konstantemu pułkom w rejonie pl. Bankowego. Porażka atakujących z północy i południa lojalistycznych oddziałów zadecydowała o wycofaniu  wlk. ks. Konstantego ze stolicy Królestwa wraz z wiernymi oddziałami i ostatecznym wybuchu powstania. Zryw został źle przygotowany przez spiskowców. Nie tylko nie wyłonili spośród siebie przywódcy, który pokierowałby dalszą walką przeciw Rosjanom, ale nie znaleźli także poparcia w wyższych sferach społeczeństwa oraz wśród generalicji polskiej w momencie wybuchu powstania. W ten sposób w Noc Listopadową powstańcy rozpoczęli walkę bez jasno określonego planu politycznego i pozbawieni charyzmatycznego przywódcy. Ostatecznie nad ranem, w obawie aby władza nie przeszła w ręce radykalnych działaczy społecznych i politycznych, władzę w stolicy objął ks. Adam Jerzy Czartoryski, a dowództwo nad armią przejął popularny w społeczeństwie i armii, choć jednocześnie przeciwnik czynnej walki z Rosją, gen. Józef Chłopicki. Choć od początku powstanie było źle przygotowano, to walki szybko ogarnęły terytorium całego Królestwa Polskiego i dały one początek wojnie polsko-rosyjskiej.

Po wybuchu powstania listopadowego Rada Administracyjna Królestwa Polskiego przekształciła się w Rząd Tymczasowy. Jego prezesem został książę Jerzy Adam Czartoryski. Rząd istniał do 21 grudnia 1830 r.

Gen. dyw. Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem powstania listopadowego.

Sejm Królestwa Polskiego ogłosił powstanie listopadowe powstaniem narodowym. 

Na stanowisko naczelnego wodza w powstaniu listopadowym, po dymisji gen. dyw. Józefa Chłopickiego został powołany przez sejm gen. dyw. ks. Michał Gedeon Radziwiłł.

Armia rosyjska pod dowództwem feldmarsz. Iwana Dybicza przekroczyła granicę Królestwa Polskiego w celu stłumienia powstania listopadowego.

Po raz pierwszy regulacja prawna polskiej flagi została przyjęta w uchwale Sejmu Królestwa Polskiego z 7 lutego 1831 na wniosek posła Walentego Zwierkowskiego, wiceprezesa Towarzystwa Patriotycznego, jako propozycja kompromisowa pomiędzy barwą białą – nadaną przez Augusta II Mocnego i proponowaną przez konserwatystów i trójbarwną – biało-czerwono-szafirową – barwami konfederacji barskiej proponowanymi przez Towarzystwo Patriotyczne.

Pod Liwem starły się oddziały wojska polskiego z awangardą armii rosyjskiej feldmarsz. Iwana Dybicza. Czoła rosyjskiej stawiła awangarda 2. Dywizji gen. Żymirskiego. Szczególnie zażarcie przeprawy na Liwcu bronił batalion 7. Pułku Piechoty Liniowej i szwadron 1. Pułku Ułanów pod dowództwem mjr. Piotra Wysockiego, bohatera Nocy Listopadowej. Walka Polaków z rosyjskimi saperami, starającymi się odbudować przeprawę na Liwcu zakończyły się dopiero rankiem następnego dnia.

Pod Stoczkiem (ob. Stoczek Łukowski) rozegrała się pierwsza bitwa powstania listopadowego. Armia rosyjska feldmarsz. Iwana Dybicza wtargnęła do Królestwa Polskiego kilkoma kolumnami. Jej południowe skrzydło ubezpieczała 2. Dywizja Strzelców Konnych pod dowództwem gen. Fiodora Gejsmara. Osłaniający polskie południowe skrzydło gen. Józef Dwernicki na czele kombinowanego oddziału złożonego z 3 batalionów piechoty i 14 szwadronów kawalerii z 6 działami postanowił rozbić niespodziewanym uderzeniem Rosjan (24 szwadrony kawalerii i 10 dział z prawdopodobnie 2 pułkami kozackimi). Nie udało się jednak zaskoczyć nieprzyjaciela, gdyż pochwycenie przez kozaków kilku polskich żołnierzy w przeddzień bitwy zaalarmowało rosyjskiego dowódcę. Zlekceważył on jednak Polaków i do Stoczka, na który maszerowały polskie oddziały skierował tylko 2 pułki (połowę swoich sił, ok. 1 900 szaserów i 200 artylerzystów), resztę zaś zatrzymał 8 kilometrów dalej na północ, w Seroczynie. Dodatkowo oba pułki maszerowały na pole bitwy w oddzielnych kolumnach i w efekcie w nadchodzącym boju nie mogły się wzajemnie wspierać. Jedną kolumną dowodził gen. Paszkow, drugą zaś gen. Gejsmar. Bitwa rozpoczęła się ok. 10.30, gdy na placu boju zaczęły się formować polskie szyki, wówczas artyleria rosyjska z kolumny gen. Paszkowa (Perejasławski Pułk Strzelców Konnych, 6 szwadronów z 4 działami) otworzyła ogień do Polaków. Dwernicki ustawił tak swoje oddziały, aby nadciągający  z dwóch stron Rosjanie nie mogły się połączyć i były oddzielone od siebie gęstym lasem. Ponadto rozkazał on swoim 3 działom otworzyć ogień do artylerii Paszkowa, reszcie zaś skoncentrować ogień na nadciągającymi szaserami Gejsmara od strony Seroczyna. Zanim druga kolumna rosyjska zdążyła się uformować do walki, na szaserów gen. Paszkowa uderzył mjr Russjan na czele 3 dywizjonów ułanów z 1., 2. i 3. Pułku Ułanów (6 szwadronów). Atakujących ułanów Rosjanie zajmujący pozycję na wzgórzu chcieli powstrzymać salwą karabinków. Po nieskutecznej salwie ułani z 2. Pułku zaszarżowali i wdali się w walkę z rosyjskim 2. dywizjonem. Zaraz potem na osłaniający prawe skrzydło rosyjski 1. dywizjon uderzyli ułani z 2. Pułku. Rosjanie jednak nie zdążyli sformować szyku i zostali w mgnieniu oka rozbici. Porażka 1. dywizjonu szaserów pociągnęła za sobą klęskę 2. dywizjonu; 3. dywizjon zaś widząc szybką klęskę pozostałych oddziałów nie podjął walki. Rozbitą kolumnę rosyjską ułani ścigali przez 3 kilometry zdobywając 2 działa. Jednocześnie gen. Gejsmar rozwinął Pułk Strzelców Konnych szefostwa króla Wirtembergii i korzystając z tego że dysponował działami większego kalibru rozpoczął ostrzał polskich batalionów. Dwernicki próbował powtórzyć wcześniejszy sukces i na skrzydło szyku rosyjskich szaserów skierował 3. dywizjony 1. Pułku Strzelców Konnych i 4. Pułku Ułanów wraz ze szwadronem krakusów im. Kościuszki. Jednak silny ogień artyleryjski i oddana z bezpośredniego dystansu salwa karabinowa zatrzymała szarżujących Polaków. Sukces zachęcił Gejsmara do rozwinięcia całych sił i zdecydował o skróceniu dystansu dzielącego rosyjską artylerię od polskich pozycji. Jednocześnie polska bateria skróciła zbliżyła się do rosyjskiej baterii i w krótkim czasie rozbiła 3 działa. W tym samym czasie gen. Dwernicki zebrał ponownie szwadrony 1. i 3. Pułku Strzelców Konnych i 4. Pułku Ułanów z 3 stron uderzył na szaserów Gejsmara. Tym razem szyk rosyjski załamał się po bardzo krótkiej, choć zażartej walce. Rosjanie szczególnie dużo utracili żołnierzy podczas pościgu, który zakończył się dopiero pod Seroczynem. Ostatecznie Polacy w trwającym niespełna godzinę starciu za cenę niespełna 100 zabitych i rannych, zabili, ranili bądź wzięli do niewoli blisko 600 nieprzyjaciół. Zdobyto także 5 dział (3 inne zniszczono).

Bitwa pod Kałuszynem między 2. Dywizją Piechoty gen. dyw. Franciszka Żymierskiego a awangardą armii rosyjskiej pod wodzą gen. piech. Karla hr. von Tolla.

Pod Dobrem stoczono bitwę między polską 3. Dywizją Piechoty płk. Jana Skrzyneckiego oraz częścią 4. Dywizji Piechoty gen. bryg. Piotra Szembeka z VI Korpusem rosyjskim gen. piech. Grigorija Rosena.

Gen. dyw. Józef Dwernicki pobił pod Nową Wsią kawalerię rosyjską gen. lejt. Cypriana von Kreutza.

Pod Wawrem miała miejsce bitwa oddziałów polskich dowodzonych przez gen. dyw. Franciszka Żymierskiego i gen. dyw. Piotra Szembeka z oddziałami I i VI korpusów rosyjskich gen. kaw. Piotra Pahlena i gen. piech. Grigorija Rosena. Zaskoczone oddziały rosyjskie poniosły znaczne straty. Szczególnie mocno wykrwawiły się oddziały jegrów z rosyjskiej 1. Dywizji; jeden z batalionów chorągiew. Po stronie polskiej najcięższe straty poniósł II batalion Pułku Grenadierów Gwardii.

Pierwsza bitwa o Olszynkę Grochowską. 1., 4. i 5. Pułki Piechoty Liniowej odparły kilkugodzinne szturmy armii rosyjskiej na polskie pozycje.

Pod Białołęką oddziały polskiej 1. Dywizji Piechoty gen. dyw. Jana Krukowieckiego powstrzymały i zmusiły do wycofania się oddziały rosyjskiego Korpusu Gwardii dowodzone przez gen. piech. Iwana Szachowskiego.

Naczelnym wodzem armii polskiej w powstaniu listopadowym został gen. dyw. Jan Skrzynecki.

Rokowania polsko-rosyjskie podczas powstania listopadowego. Rosjanie zerwali je nie chcąc zagwarantować konstytucji Królestwa Polskiego.

Pod Puławami, mimo obrony Rosjan, korpusowi gen. dyw. Józefa Dwernickiego udało się przeprawić na prawy brzeg Wisły.

Zajęcie Lublina i Zamościa przez korpus gen. dyw. Józefa Dwernickiego, po zwycięskiej bitwie pod Kurowem nad kawalerią rosyjską gen. Kawera i płk. Tuchaczewskiego.

Już w lutym 1831 r. doszło do pierwszych wystąpień przeciw poborowi rekruta w Sałantach i Ginteliszkach, ale zostały one łatwo rozbite przez carskie wojska. 26 marca powstańcze partie zajęły Rosienie na Litwie, zapoczątkowywując tym samym walki zbrojne na Ziemiach Zabranych. Dwa dni po zajęciu Rosień, powstańcy zajęli Telsze, Szawle i Poniewież, a w ciągu pierwszego tygodnia kwietnia rozbrojono rosyjskie kompania garnizonowe w Janowie i Wiłkomierzu. Na wyzwolonych obszarach powstańcy zaczęli organizować administrację cywilną i wojskową oraz formować oddziały do walki z Rosjanami. Wybuch powstania na Litwie spowodował zerwanie komunikacji wojsk rosyjskich stacjonujących w Królestwie Polskim z Petersburgiem i utrudnienie aprowizacji wojsk carskich w Polsce.

W bitwach pod Wawrem i Dębem Wielkim rosyjskie oddziały osłonowe pod dowództwem gen. piech. Grigorija Rosena i gen. Fiodora Gejsmara z VI Korpusu zostały rozbite przez Wojsko Polskie, dowodzone przez gen. dyw. Jana Skrzyneckiego. W boju wyróżnili się polscy karabinierzy i 2. Pułk Strzelców Konnych, którzy rozbili w pościgu i po ciężkiej walce rosyjski Litewski Pułk Ułanów oraz kilka czworoboków piechoty nieprzyjaciela. Rosjanie stracili ok. 2000 zabitych i rannych oraz co najmniej 12 armat. Do polskiej niewoli dostało się łącznie ok. 5000 jeńców. Dowódca oddziałów rosyjskich gen. piech. Grigorij Rosen, kontuzjowany w czasie walki, z trudem uniknął polskiej niewoli.

Pod Kałuszynem II Korpus Kawalerii polskiej gen. bryg. Tomasza Łubieńskiego rozbił ariergardę rosyjską VI korpusu. Do polskiej niewoli dostało się 4000 Rosjan.

Oddziały polskiej kawalerii pod dowództwem gen. dyw. Ludwika Kickiego i płk. Michała Mycielskiego odniosły zwycięstwo pod Domanicami nad znacznie liczniejszą brygadą huzarów rosyjskich gen. Sieversa.

Zwycięstwo oddziałów polskich gen. bryg. Ignacego Prądzyńskiego pod Iganiami koło Siedlec nad rosyjskim I Korpusem gen. piech. Grigorija Rosena. Wycofujące się na Siedlce oddziały rosyjskie zostały zaskoczone przez korpus polski liczący ok. 11 tys. bagnetów i szabel. Mimo znacznej przewagi w artylerii, Rosjanie ponieśli ciężką klęskę. Do polskiej niewoli trafiło ok. 3 tys. Rosjan, a dalszych 1500 zginęło, bądź odniosło rany. Polacy jednak nie wykorzystali sukcesu; dowódca powstańczej armii gen. dyw. Jan Skrzynecki zatrzymał ofensywę na Siedlce (10 km dalej na wschód), gdzie znajdowały się rosyjskie zapasy żywności i materiałów wojennych. Zdobycie bądź zniszczenie magazynów carskiej armii wstrzymałoby działania Rosjan w Królestwie na kilka miesięcy.

Pod Poryckiem korpus gen. Józefa Dwernickiego pobił pułk rosyjskich dragonów, który stanowił awangardę wojsk rosyjskich gen. adiut. Fiodora Rüdigera.

Doszło do decydującego starcia w walkach o Liw między Rosjanami a Polakami, które trwały od 9 kwietnia 1831 r. Oddziały polskie, nieudolnie prowadzone przez gen. bryg. Jana Nepomucena Umińskiego, stoczyły bój z dywizją rosyjską gen. Ugriunowa. Rosjanie zostali odparci jedynie dzięki niespodziewanemu pojawieniu się na polu bitwy 1. Pułku Ułanów, który rozbił kawalerię rosyjską i zadał atakującemu nieprzyjacielowi znaczne straty. Polacy ponieśli tylko nieco mniejsze straty od Rosjan.

Pod Wronowem korpus gen. bryg. Juliana Sierawskiego poniósł porażkę w walce z rosyjskimi oddziałami gen. lejt. Cypriana Kreutza.

Korpus gen. bryg. Juliana Sierawskiego poniósł klęskę w starciu z oddziałami rosyjskimi gen. lejt. Cypriana Kreutza w bitwie pod Kazimierzem Dolnym.

Korpus gen. dyw. Józefa Dwernickiego mimo znacznej przewagi oddziałów rosyjskich gen. adiut. Fiodora Rüdigera pokonał Rosjan w bitwie pod Boremlem.

Połączone siły Antoniego Puszeta, mjr. Karola Szona i kpt. Józefa Szperlińskiego zostały rozbite w trakcie próby zdobycia Mariampola.

Awangarda rosyjska pod komendą gen. Karla Madensterna została powstrzymana pod Kuflewem przez oddziały polskie płk. Henryka Dembińskiego. W całodziennym boju Polacy skutecznie powstrzymali nacierających Rosjan i zatrzymali ofensywę gen. Dybicza.

Straż tylna armii polskiej, składająca się z 2. Dywizji Piechoty i Korpusu Rezerwowego Kawalerii pod dowództwem gen. bryg. Antoniego Giełguda, stoczyła pod Mińskiem Mazowieckim całodzinną bitwę z rosyjską awangardą gen. kaw. Piotra Pahlena i gen. Karla Madensterna.

Powstańcy pod dowództwem Maurycego Prozora obronili Kiejdany przed połączonymi siłami rosyjskimi generałów Nikołaja Sulimy, Iwana Effenberga i S. Malinowskiego. Brak amunicji zmusił jednak powstańców do opuszczenia miasta.

W bitwie pod Firlejem 4 bataliony polskiej piechoty gen. bryg. Girolamo Ramoriny i 8 szwadronów gen. bryg. Kazimierza Skarżyńskiego rozgromiły oddziały rosyjskie pod komendą gen. mjr. Kacpra Fäsiego. Rosjanie stracili ogółem niemal 1/3 sił. Z 2800 ludzi Polacy wzięli do niewoli 500 jeńców, ponadto zginęło 300 żolnierzy carskich.

W serii starć w okolicach Połągi siły powstańcze gen. Onufrego Jacewicza zostały odparte przez oddział rosyjski płk. Karla Rennenkampfa. W wyniku porażki powstanie na Litwie zaczęło chylić się ku upadkowi. Ciężkie boje między Polakami a Rosjanami trwały do 13 maja. 

Pod Lubartowem doszło do nierozstrzygniętego starcia wojsk polskich gen. dyw. Wojciecha Chrzanowskiego z oddziałami rosyjskimi gen. lejt. Cypriana Kreutza.

Pod Jędrzejowem wojska polskie dowodzone przez gen. bryg. Jana Nepomucena Umińskiego pokonały kosztem niewielkich strat blisko czterokrotnie liczniejsze siły rosyjskie pod dowództwem felmarsz. Iwana Dybicza.

Pod Daszowem oddziały powstańcze z Podola pod dowództwem gen. Benedykta Kołyszki zostały rozbite przez żołnierzy carskich gen. Loggina Rotha. W wyniku tej bitwy powstanie na Podolu zaczęło przygasać.

Pod Nurem 2. Korpus Kawalerii i 5. Dywizja Piechoty pod komendą gen. bryg. Tomasza Łubieńskiego zostały otoczone przez kawalerię rosyjską gen. lejt. Władimira Kabłukowa i gen. mjr. Fiodora Berga. Mężna postawa 3. i 14. Pułków Piechoty, które odparły krwawo szarżujących kirasjerów rosyjskich, umożliwiła wycofanie się Polakom za cenę nieznacznych strat. Oddziały Łubieńskiego straciły jedynie 1 działo, 2 jaszcze i ok. 250 żołnierzy.

Klęska pod Ostrołęką wojsk polskich pod dowódzwem gen. dyw. Jana Skrzyneckiego w starciu z armią rosyjską feldmarsz. Iwana Dybicza. Bitwa ta okazała się przełomowym momentem powstania listopadowego. 

Pod Rajgrodem polski korpus gen. bryg. Antoniego Giełguda pobił blokujący mu marsz na Litwę korpus rosyjski feldmarsz. Fabiana Osten-Sackena.

Pod Budziskami wojska polskie gen. bryg. Karola Turny zostały pobite przez żołnierzy rosyjskich gen. adiut. Fiodora Rüdigera. Oddziału Turny nie wsparły inne formacje powstańcze, które stacjonowały w okolicy. W wyniku porażki nie udało się zniszczyć sił rosyjskich na Lubelszczyźnie i nawiązać kontaktu z powstańcami na Ukrainie.

Bitwa pod Ponarami. Polski korpus gen. bryg. Antoniego Giełguda i gen. bryg. Dezyderego Chłapowskiego uderzył na obsadzone załogą carską Wilno. Źle skoordynowany atak załamał się a stolica Litwy została utrzymana przez Rosjan do końca powstania.

Rząd Narodowy wydał dekret o pospolitym ruszeniu. Do formowania oddziałów wzywano mieszkańców Królestwa Polskiego w wieku od 17 do 50 lat. Do kawalerii powoływano szlachtę i oczynszowanych chłopów, których stać było na zakup konia. Z pozostałych planowano tworzyć oddziały piechoty. Dekret rządowy ustalał terytorialną organizację oddziałów i precyzował uzbrojenie i ekwipunek z jakim mieli się stawić żołnierze pospolitego ruszenia.

Awangarda sił polskich pod dowództwem gen. dyw. Wojciecha Chrzanowskiego pobiła pod Kałuszynem tylną straż wojsk rosyjskich gen. lejt. Jewgienija Gołowina. Polacy wzięli wielu Rosjan do niewoli.

Pobity pod Górami Ponarskimi polski korpus gen. bryg. Antoniego Giełguda przekroczył granicę pruską pod Kłajpedą i złożył broń. W wyniku nieudolnego prowadzenia działań oddziały powstańcze ogarnęła fala dezercji. Nie widząc innych możliwości gen. Giełgud podjął decyzję o przekroczeniu granicy rosyjsko-pruskiej i złożeniu broni. Podczas przekraczania granicy dowódca korpusu został zastrzelony przez kpt. Stefana Skulskiego z 7. Pułku Piechoty. Przed wojskami pruskimi złożyło broń 240 oficerów, 2,3 tys. żołnierzy i podoficerów oraz 2 tys. powstańców. 2 dni później, granicę prusko-rosyjską przekroczyły i zostały internowane wojska gen. dyw. Dezyderego Chłapowskiego oraz gen. bryg. Franciszka Rohlanda. Z walczących na Litwie powstańców ocalał jedynie oddział gen. bryg. Henryka Dembińskiego.

Siły polskie pod dowództwem gen. dyw. Wojciecha Chrzanowskiego stoczyły nierozstrzygniętą bitwę pod Mińskiem Mazowieckim z oddziałami rosyjskimi gen. lejt. Jewgienija Gołowina.

Pobite pod Górami Ponarskimi polskie oddziały powstańcze rozpoczęły odwrót ku granicy prusko-rosyjskiej. Jako pierwszy z oddziałów w okolicach Kłajpedy granicę przekroczył 13 lipca korpus gen. bryg. Antoniego Giełguda. 2 dni później granicę prusko-rosyjską przekroczyły i zostały internowane współoperujące z gen. Giełgudem korpusy gen. dyw. Dezyderego Chłapowskiego oraz gen. bryg. Franciszka Rohlanda, które bezskutecznie próbowały wyrwać się z okrążenia przeważającym liczebnie Rosjanom. Za kordonem złożyło broń 316 oficerów oraz 3,7 tys. żołnierzy i podoficerów. Z walczących na Litwie oddziałów powstańczych ocalał jedynie oddział gen. bryg. Henryka Dembińskiego, liczący ok. 4 tys. bagnetów i szabel.

W czasie powstania listopadowego 1. Brygada z 2. Dywizji Dragonów rosyjskich gen. mjr. Josipa Anrepa uderzyła z zaskoczenia na oddziały polskie strzegące przepraw na Warcie. Siły powstańcze składały się z 6 szwadronów z 3., 4. i 5. Pułków Ułanów oraz kompanii 2., 4., 8. i 9. Pułków Piechoty – łącznie 550 szabel i 400 bagnetów, wspartych oddziałem pospolitego ruszenia – ok. 450 kosynierów pod komendą gen. bryg. Zygmunta Stryjeńskiego. Z powodu źle ustawionych czat, rosyjskie siły dotarły pod samo miasto nie napotykając najmniejszego oporu. O świcie 3 sierpnia Rosjanie wpadli do miasta i bez wystrzału rozbili 2 polskie szwadrony, a kolejne dwa na sam widok Rosjan uciekły. W wyniku sukcesu Rosjan oddział mjr. Sandrowskiego, złożony z piechoty i 2 szwadronów ułanów, został odcięty od sił powstańczych. Polacy o zmierzchu uderzyli na zdobyte przez nieprzyjaciela miasto. Zaskoczony wróg nie wytrzymał uderzenia, dzięki czemu Polacy przebili się przez pozycje rosyjskie i nieścigani dotarli do Kościelca.

Pod Bolimowem, wysłana dzień wcześniej z Warszawy, delegacja sejmowa zmusiła gen. dyw. Jana Skrzyneckiego do dymisji z funkcji naczelnego wodza. Decyzja była spowodowana nieudolnym dowodzeniem przez niego armią, w wyniku czego, siły rosyjskie dotarły niemal bez walki pod Warszawę. Nowym, tymczasowym wodzem powstania został gen. dyw. Henryk Dembiński. Delegacja sejmowa mianowała szefem sztabu gen. dyw. Tomasza Łubieńskiego, a kwatermistrzem armii gen. bryg. Ignacego Prądzyńskiego. Wybrany przez gen. Dembińskiego na doradcę gen. Skrzynecki utrzymał jednak swoje wpływy w dowództwie Wojska Polskiego. Ostatecznie został on odsunięty od kierowania siłami powstańczymi w wyniku wydarzeń w Warszawie 15 sierpnia.

Towarzystwo Patriotyczne sprowokowało rozruchy antyrządowe w Warszawie. Powodem podjęcia działań przez to radykalne ugrupowanie niepodległościowe były klęski wojsk polskich w walkach z Rosjanami. Podburzony przez członków Towarzystwa Patriotycznego tłum zajął Zamek Królewski i powiesił przebywających tam w areszcie oficerów podejrzanych o zdradę. Zginęło wówczas 7 osób, a wśród nich gen. dyw. Antoni Jankowski, gen. bryg. Józef Hurtig i gen. bryg. Ludwik Bukowski. Zmuszono do wycofania się z kierowania wojskiem wcześniej zdymisjonowanego gen. dyw. Jana Skrzyneckiego. Mieszkańcy stolicy obwołali również gen. piech. Jana Krukowieckiego gubernatorem wojskowym Warszawy. W wyniku wydarzeń w stolicy, dzień później Rząd Narodowy pod przewodnictwem ks. Adama Czartoryskiego podał się do dymisji. Nowym prezesem rządu powstańczego został 17 sierpnia gen. Jan Krukowiecki.

17 sierpnia 1831 r. pełniący obowiązki naczelnego wodza Wojska Polskiego gen. dyw. Henryk Dembiński polecił dokonać dalekiego rozpoznania na przedpolu Warszawy, aby zorientować się w położeniu zbliżających się do stolicy Rosjan. Zadanie powierzono początkowo jednej brygadzie wspartej artylerią, ale ostatecznie do jego wykonania skierowano zaledwie 2 bataliony 2. Pułku Piechoty Liniowej, które wsparto 3 szwadronami słabego 2. Pułku Jazdy Kaliskiej i 2 działami pieszymi. Niedoświadczony w dowodzeniu dużymi zgrupowaniami wojska ppłk Auguste Le Gallois, wykonując powierzone zadanie, nierozważnie oddalił się od miasta na znaczną odległość, w ślad za wycofującymi się na zachód kozakami. Tymczasem Rosjanie wciągnęli Polaków w zasadzkę. Dopiero za miejscowością Bronisze płk Le Gallois, ujrzawszy zmierzające przeciw niemu potężne siły nieprzyjacielskie gen. Witta, zorientował się w powadze sytuacji. Dowodzący rosyjską awangardą gen. Witt, skierował przeciw niewielkiemu polskiemu oddziałowi 18 szwadronów kawalerii, które wsparły 2 pułki kozackie i 4 armaty. Polski dowódca, w obliczu przeważającego nieprzyjaciela, uformował piechotę w dwa czworoboki – szyk zazwyczaj przyjmowany przez piechotę, w spodziewanym starciu z kawalerią – i rozpoczął powolny odwrót do Włoch. Niestety wstrząśnięta wcześniejszymi porażkami polska piechota po odparciu kilku szarż uległa. Gdy jeden z czworoboków został rozbity, drugi - widząc klęskę towarzyszy - złożył broń, zaś oba szwadrony kaliskiej jazdy umknęły z pola walki. Do niewoli rosyjskiej dostało się ponad 1 300 polskich żołnierzy. Utracono również dwie armaty. Porażka ta była widomą oznaką upadku duch bojowego w polskich szeregach.

Rada Wojenna podjęła decyzję o wysłaniu korpusu gen. dyw. Girolama Ramorina na Podlasie oraz korpusu gen. dyw. Tomasza Łubieńskiego w Płockie z zadaniem przerwania linii zaopatrzenia zbliżającej się do Warszawy armii rosyjskiej feldmarsz. Iwana Paskiewicza. Ostatecznie jednak obie wyprawy nie osiągnęły zamierzonego celu, a oddziałów powierzonych generałom Łubińskiemu i Ramorinie zabrakło podczas szturmu Warszawy przez wojska rosyjskie.

Nowym naczelnym wodzem armii polskiej w powstaniu listopadowym został gen. dyw. Kazimierz Małachowski. Zastąpił on gen. dyw. Henryka Dembińskiego. Faktycznie kierownictwo siłami powstańczymi objęli jednak prezes rządu gen. piech. Jan Krukowiecki i gen. dyw. Ignacy Prądzyński.

Pod Międzyrzecem Podlaskim oddział wydzielony z korpusu gen. dyw. Girolamo Ramorino pod dowództwem gen. dyw. Ignacego Prądzyńskiego pobił Rosjan z 26. Dywizji Piechoty gen. lejt. Jewgienija Gołowina. Rosjanie poniósłszy niewielkie straty wycofali się.

Pod Rogoźnicą siły powstańcze korpusu gen. dyw. Girolamo Ramorino rozbiły rosyjską osłonę 26. Dywizji Piechoty. Z oddziału liczącego 2,1 tys. żołnierzy, 1 tys. z dowódcą sił nieprzyjacielskich gen. Werpachowskim dostało się do niewoli, a 500 zginęło. W walce wyróżnił się 5. Pułk Piechoty płk. Stanisława Rychłowskiego.

W końcu listopada 1830 r. w Warszawie wybuchło powstanie przeciw rosyjskiemu zaborcy. Choć nieprzygotowywane, szybko ogarnęło całe Królestwo Polskie, będące w unii personalnej z Rosją od kongresu wiedeńskiego w 1815 r. Początkowo Polacy w szeregu bitew skutecznie stawili opór liczniejszym i doświadczonym Rosjanom. Jednak po ponad półrocznych walkach wojska rosyjskie gen. feldmarsz. Iwana Paskiewicza, liczące 77 tys. żołnierzy, wspartych 390 działami, podeszły pod Warszawę, stolicę Królestwa Polskiego i rozpoczęły jej dwudniowy szturm. Dostępu do Warszawy broniły trzy linie fortyfikacji, składających się z szeregu redut i szańców. Obsadzał je garnizon (45 tys. ludzi) pod dowództwem gubernatora Warszawy i prezesa Rządu Narodowego gen. piech. Jana Krukowieckiego. Siłę polskich pozycji osłabiało ich niewykończenie, zbyt duże oddalenie od siebie poszczególnych redut, uniemożliwiające wzajemnie wspieranie się; odczuwano również duży brak nowoczesnego sprzętu artyleryjskiego. Skuteczność obrony dodatkowo podkopywał brak wiary w zwycięstwo w łonie polskiego sztabu. Główne uderzenie Paskiewicz wymierzył pierwszego dnia szturmu przeciw silnie umocnionym zachodnim przedmieściom. Pozostałe oddziały pozorowały ataki na inne dzielnice, odciągając dużą część polskich oddziałów od głównego celu. Atak na polskie pozycje rozpoczął się przed godz. 5.00 6 września. Szturm poprzedził zmasowany, dwugodzinny ostrzał artyleryjski na polskie umocnienia. Umilknięcie polskich dział, umieszczonych w tych szańcach, było sygnałem do ataku. Żołnierze 1. Pułku Strzelców Pieszych, broniący reduty nr 54, oszołomieni ciężkim ostrzałem artylerii, szybko ulegli przeważającym Rosjanom. Na rozkaz ppor. Juliana Ordona wysadzono prochownię i zniszczono redutę. Następnie nieprzyjaciel uderzył na szaniec nr 57, zdobywając go po zaciętym boju. Kolejnym punktem stała się kluczowa pozycja I linii umocnień - fort wolski. Jego obroną dowodził weteran wojen napoleońskich, generał-inwalida Józef Sowiński. Atak poprzedził silny ostrzał artyleryjski, który zniszczył polskie działa. Pomocy obrońcom starał się udzielić gen. Bem, który dokonał szarży artylerią konną. Celny ogień żołnierzy Bema zadał poważne straty nieprzyjacielowi, ale jego akcja jedynie opóźniła atak na Wolę. Brak granatów ręcznych i wielka, ponad czterokrotna przewaga liczebna nieprzyjaciela, spowodowały zepchnięcie Polaków w głąb fortu. W obronie szczególnie odznaczył się 8. Pułk Piechoty Liniowej na czele z Franciszkiem Biernackim, dwukrotnie odpierając atakujących Rosjan oraz dowódca fortu gen. Sowiński, który osobiście koordynował obronę północnej części fortu. Wkrótce Rosjanie w krwawym boju wyparli Polaków. Kolejna kolumna rosyjska, dowodzona przez gen. Fiodora Berga, przełamała polską obronę na północnej kurtynie. W obliczu przygniatającej przewagi rosyjskiej gen. Sowiński usłuchał wezwania do kapitulacji, ale zanim do niej doszło, przypadkowo wszczęte starcie przez Polaków broniących kościoła św. Wawrzyńca, doprowadziło do rozpalenia walki na nowo. Wtedy to zginął gen. Sowiński. Obrona kościoła św. Wawrzyńca stanowiła ostatni akord obrony Woli. Z fortu wolskiego uciekło jedynie 300-400 obrońców. Polacy podjęli nieudaną próbę odbicia fortu, ale dotkliwa porażka sprowokowała Rosjan do uderzenie na II linię umocnień Warszawy na Czystem. Ciężki ogień artylerii wałowej powstrzymał skutecznie Rosjan. Po ich odparciu rozgorzał pojedynek artyleryjski między dwiema armiami. Trwał on do ok. 16.00-17.00. Upadek Woli sprawił, że Krukowiecki wysłał gen. Prądzyńskiego do rosyjskiego dowództwa, by rozpocząć rokowania w sprawie kapitulacji Warszawy. Rankiem 7 września wznowiono z obu stron ogień artyleryjski, ale został on przerwany po podjęciu rokowań osobiście przez gen. Krukowieckiego. Negocjacje nie przyniosły skutku, gdyż ich wynik oprotestował Sejm. Posłowie nie zgodzili się na kapitulację Warszawy, a gen. Krukowieckiemu udzielili dymisji z funkcji prezesa rządu. Jednocześnie od ok. 13.00-13.30 rozpoczął się wzajemny pojedynek artyleryjski, w której Polacy zadali ciężkie straty atakującym. Wtedy gen. Toll (dowodzący Rosjanami w zastępstwie kontuzjowanego Paskiewicza) nakazał atak na rogatki jerozolimskie. Rosjanom stawił tu opór Pułk Grenadierów Gwardii, ale został zmuszony do odwrotu. Rosjanie uderzyli także na redutę nr 72, gdzie wywiązała się zacięta walka z żołnierzami 2. Pułku Piechoty Liniowej i z polskimi kawalerzystami z 1. Dywizji Jazdy. Rosjan wsparły Pułk Dragonów Gwardii i Pułk Huzarów Lejbgwardii. W krwawej walce jaka się wywiązała Polacy ponieśli ciężkie straty, a niewielkiemu oddziałowi rosyjskiemu udało się przejechać na tyły umocnień, gdzie wybili ich polscy strzelcy. Zamieszanie jakie wkradło się wśród Polaków umożliwiło Rosjanom zajęcie bez walki kolejnych umocnień. Polacy podjęli wkrótce daremną próbę odzyskania utraconych szańców. Rosjanie uderzyli ponownie, tym razem na ostatnią – I linię umocnień warszawskich. Kluczowym punktem była Karczma Żelazna. Sukcesy rosyjskie zmusiły Bema do wycofania artylerii poza I linię umocnień, w efekcie Rosjanie uderzyli na reduty nr 21, 22 i 23 broniące Czystego. Mimo oporu polskich piechurów nieprzyjaciel szybko je opanował i uderzył na I linię umocnień Warszawy. Tu jednak Rosjanie zostali powstrzymani przez zreorganizowane oddziały z II linii obrony i świeże posiłki. Walka trwała aż do ok. 22.00. Nieprzyjaciel na wąskim odcinku wdarł się na wały, ale polscy strzelcy ukryci w domach skutecznie go powstrzymali, choć grupkom Rosjan udało się przenikać w głąb miasta. Wśród przywódców powstania zapanował chaos, a w nocy z 7 na 8 września armia polska ewakuowała miasto. Rankiem następnego dnia Rosjanie wkroczyli do Warszawy. Upadek stolicy oznaczał rychły koniec powstania. Za zwycięstwo gen. feldmarsz. Paskiewicz otrzymał tytuł księcia warszawskiego. Szturm Warszawy i męstwo obu stron stały się częstym motywem literackim i malarskim w I poł. XIX w. Nieprzemijające męstwo polskich żołnierzy, a w szczególności ppor. Ordona i gen. Sowińskiego upamiętniły m.in. wiersze największych polskich poetów, Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego.

Kapitulacja Warszawy podczas Powstania Listopadowego. Wojska polskie wycofały się na Pragę.

Rezygnacja gen. dyw. Kazimierza Małachowskiego z funkcji naczelnego wodza Wojska Polskiego. W jego miejsce Rada Wojenna wybrała gen. dyw. Macieja Rybińskiego.

Pod Kockiem oddział gen. bryg. Tomasza Konarskiego stoczył nierozstrzygniętą bitwę z awangardą sił rosyjskich dowodzonych przez gen. piech. Grigorija Rosena.

II Korpus Polski pod dowództwem gen. dyw. Girolamo Ramorino przekroczył granicę austriacką.

W Płocku sejm powstańczy złożył z funkcji naczelnego wodza armii polskiej gen. dyw. Macieja Rybińskiego. Jego następcą został gen. dyw. Jan Nepomucen Umiński.

Nie uznając decyzji sejmu powstańczego w sprawie dymisji gen. dyw. Macieja Rybińskiego Wojsko Polskie zmusiło do rezygnacji z funkcji naczelnego wodza. gen. dyw. Jana Nepomucena Umińskiego. Ostatnim naczelnym wodzem armii polskiej w powstaniu listopadowym został gen. dyw. Maciej Rybiński.

Wojska rosyjskie feldmarsz. Iwana Paskiewicza rozpoczęły oblężenie Modlina podczas powstania listopadowego.

Pod Księtem nad granicą pruską doszło do ostatniej bitwy powstania listopadowego. Karabinierzy polscy i 13. Pułk Ułanów dowodzeni przez ppłk. Alojzego Janowicza pobili ścigających ich rosyjskich dragonów.

Wojsko Polskie pod dowództwem ostatniego wodza naczelnego powstania listopadowego – gen. dyw. Macieja Rybińskiego przekroczyło granicę pruską pod Brodnicą, gdzie złożyło broń.

Przed wojskami rosyjskimi skapitulowała załoga twierdzy Modlin.