Jesienią 1806 r. wybuchła wojna Francji z IV koalicją antynapoleońską. Przeciw Napoleonowi wystąpiły czynnie obok Wielkiej Brytanii, Prusy oraz Rosja. Po szybkim rozbiciu armii pruskiej w Turyngii (bitwy pod Jeną i Auerstädt) przez Napoleona, Wielka Armia wkroczyła najpierw do Berlina, a potem na ziemie, które do czasów rozbiorów należały do Rzeczpospolitej. Zwycięską armię żywiołowo wsparli Polacy z zaboru pruskiego, liczący na pomoc w odzyskaniu niepodległości przez Polskę. Mimo paniki, jaka początkowo ogarnęła armię i administrację Królestwa Prus, stopniowo zaczął narastać opór przeciw Francuzom. Jedne z najbardziej zaciętych walk toczono pod Gdańskiem oblężonym przez wojska francusko-polsko-saskie pod dowództwem gen. Lefebvre’a. Ostatecznie po 81 dniach walk garnizon prusko-rosyjski pod komendą gen. por. Friedricha von Kalckreutha, liczący 7000 żołnierzy skapitulował, a oddziały napoleońskie wkroczyły do miasta. Rozmowy kapitulacyjne trwały od 21 maja, a akt jego podpisano trzy dni później. 27 maja miało miejsce uroczyste wyjście garnizonu gdańskiego. Gdy żołnierze gen. Kalckreutha maszerowali przez Bramę Żuławską, Polacy, którzy wchodzili w skład pruskich regimentów, zaczęli masowo uciekać do oddziałów polskich. Ostatecznie, jedynie skromna część pruskiego garnizonu dotarła do Piławy. Do zdobytego miasta za oddziałami francuskimi i saskimi weszła Legia Północna, Pułk Piechoty księcia badeńskiego, Pułk Gwardii Paryskiej oraz polski 3. Pułk Piechoty. Gdy wojska napoleońskie zajmowały twierdzę, polski 2. Pułk Piechoty zajął fortyfikacje Biskupiej Górki. Za zdobycie Gdańska gen. Lefebvrowi Napoleon nadał tytuł księcia Gdańska i buławę marszałkowską, natomiast żołnierze polskiej Legii Północnej otrzymali 36 legii honorowych i 18 wojskowych krzyży polskich Orderu Virtuti Militari.

Na przełomie 1807 i 1808 r. narastał wewnętrzny kryzys polityczny w Hiszpanii. Skłóceni ze sobą byli król Karoli IV Burbon i następca tronu ks. Asturii Ferdynand. Sytuację wewnętrzną dodatkowo komplikował pełniący funkcje premiera faworyt królewski Manuel Godoy ks. Pokoju, znienawidzony przez ogół Hiszpanów. Rewolucyjna sytuacja w Hiszpanii skłoniła Karola IV i ks. Asturii do odwołania się do arbitrażu sojusznika Hiszpanii, cesarza Francuzów Napoleona Bonapartego. Napoleon zaprosił skłóconą rodzinę na bezpośrednie negocjacje do Francji, do Bajonny. Nie zamierzał jednak pogodzić zwaśnionej rodziny, tylko usunąć obu monarchów, a w ich miejsce królem uczynić swego starszego brata Józefa. Aby ugruntować jego panowanie Napoleon wprowadził do Hiszpanii armię cesarską pod pozorem wsparcia dla wysłanej wcześniej ekspedycji hiszpańsko-francuskiej przeciw sprzymierzonej z Wielką Brytanią Portugalii. Hiszpanów głęboko oburzyła wiarołomność sojusznika i sprzeciwiając się detronizacji oczekiwanego Ferdynanda chwycili za broń.
 Powstanie wybuchło 2 maja w Madrycie (Dos de mayo). Choć zostało ono wkrótce stłumione przez Francuzów, to wieści o nim szybko się rozprzestrzeniły na cały kraj. Rozpoczęła się zażarta i okrutna wojna przeciw Francuzom. Zbyt słabe liczebnie wojska cesarskie nie były w stanie zdławić oporu na prowincji. Co więcej, osamotnione wydzielone oddziały napoleońskie zaczęły ponosić coraz częściej porażki. W efekcie wojska francuskie opuściły stolicę Hiszpanii i wycofały się do północno-wschodniej części kraju, oczekując na posiłki oraz na przybycie cesarza.
Na początku listopada do Hiszpanii przybył Napoleon. Poprzedziły go również znaczne posiłki, które podniosły stan liczebny armii francuskiej do ponad 200 tys. bagnetów i szabel. Napoleon zamierzał w krótkiej kampanii zniszczyć dwie główne siły hiszpańskie, stanowiące trzon armii wiernych Burbonom i przywrócić panowanie francuskie w Hiszpanii. Choć dowództwo powstańczych armii hiszpańskich planowało osaczyć i okrążyć oddziały francuskie w płn.-wsch. Hiszpanii, to jednak zbyt niska liczebność sił hiszpańskich, ślamazarne tempo realizacji planu oraz zbyt duża odległość między oboma zgrupowaniami uniemożliwiła koordynację działań i  osiągnięcie sukcesu, a inicjatywę uchwycili Francuzi. Ponieważ obie armie hiszpańskie dzielił znaczny dystans  i nie mogły się one wzajemnie wspierać, Napoleon postanowił to wykorzystać i uderzając w kierunku Madrytu izolować od siebie wrogie armie aby zniszczyć je po kolei. W ciągu 2 tygodni obu głównym armiom zadano ciężkie klęski i choć nie zostały zniszczone, to jednak nie stanowiły już zagrożenia i rozbite wycofywały się - jedna na południowy-zachód w kierunku Kadyksu, druga zaś na zachód do Leonu.
 Uwieńczeniem sukcesów miało być tryumfalne wkroczenie Francuzów do Madrytu, jednak na drodze do niego stały dwie nieduże hiszpańskie armie. Choć nieprzyjaciele dysponowali niewielkimi siłami, to  zajęły  one dogodne pozycje, blokując oddziałom Napoleona oba przejścia z Burgos do Madrytu przez pasmo górskie Sierra de Guadarrama. Jedna armia, pod komendą generała José de Heredia y Velarde, zajęła przejście pod Segowią. Druga zaś, licząca ok. 12 000 ludzi z ok. 16 armatami, dowodzona przez marsz. polnego Benito de San Juana, opanowała najkrótsze przejście do Madrytu, prowadzące przez wąwóz Somosierra. Początkowo przesadzone wieści o sile hiszpańskich armii wstrzymały wojska francuskie przed szybkim uderzeniem na stolicę Hiszpanii, jednak w ciągu kolejnych kilku dni cesarz wiedział już jak duże siły bronią drogi do stolicy, poznał też ich dyslokację i postanowił najkrótszą drogą dotrzeć do stolicy Hiszpanii. Rankiem 30 listopada armia cesarska podeszła pod wąwóz Somosierra. Pozycje armii de San Juana były rozciągnięte na wysokich wzgórzach, między którymi znajdowała się, wznosząca się stopniowo droga. Korzystając z tego, że droga kilkukrotnie skręcała, Hiszpanie ustawili za kolejnymi załamaniami cztery baterie dział w odległości kilkuset metrów jedna za drugą. Trzy pierwsze bateria dysponowały zaledwie 2 armatami, gdyż nie było więcej miejsca na wąskiej drodze. Jednak ostatnia posiadała aż 10 armat. Niebezpieczeństwo zwielokrotniał również wąwóz, przez który prowadziła droga. Był on niezbyt stromy, ale ci którzy mieli przełamać pozycje hiszpańską narażali się nie tylko na ogień artyleryjski prowadzony od czoła, ale także na ogień karabinowy piechoty hiszpańskiej, prowadzony zza skał wąwozu okalających drogę.
 Gdy wojska francuskie podeszły pod wąwóz rozpoczęły się przygotowania do uderzenia. Mgła uniemożliwiła jednak Napoleonowi zorientowanie się, gdzie znajdują się główne siły i jak wygląda faktycznie pozycja hiszpańska. Jednocześnie działa z pierwszej baterii, rozmieszczone się na górskiej drodze, rozpoczęły, korzystając z dominującej pozycji, bombardowanie znajdujących się poniżej Francuzów. Same zaś nie były zagrożone dzięki gęstej mgle. Zniecierpliwiony rozwojem wydarzeń Napoleon polecił zdobyć wąwóz żołnierzom marsz. Victora. Do uderzenia skierowano 96. Pułk Piechoty Liniowej, który wsparły następnie 24. Pułk Piechoty Liniowej i 9. Pułk Piechoty Lekkiej. Natarcie jednak nie przynosiło spodziewanych rezultatów. Rozsypana za skałami piechota hiszpańska zadała nacierającym poważne straty. Rozdrażniony brakiem efektów Napoleon rozkazał pełniącemu wówczas służbę przy swojej osobie 3. szwadronowi 1. Pułku Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej, łącznie liczącemu ok. 180 szabel zdobyć wąwóz. Uderzeniem pokierował początkowo szef szwadronu Jan Kozietulski. Pierwsza bateria zanim została zdobyta w ciągu kilkunastu minut, zdążyła oddać dwie salwy i zadać pierwsze straty szarżującej kolumnie lekkokonnych. Opór Hiszpanów został złamany, a artylerzyści i osłaniający ich piechurzy rozsiekani. Mimo strat i złamanego szyku Polacy kontynuowali atak. I druga bateria nieprzyjacielska zdążyła oddać salwę w stronę szarżujących szwoleżerów. Jedna z kul armatnich powaliła konia dowodzącego szarżą Kozietulskiego, tak więc dalej atakiem kierował kpt. Dziewanowski. Pod jego komendą Polacy zdobyli drugą baterię dział hiszpańskich i po wybiciu kanonierów ruszyli do kolejnego uderzenia. Oddana chwilę później salwa z trzeciej baterii zabiła konia Dziewanowskiego, sam oficer i kilkunastu żołnierzy odniosło ciężkie rany. Komendę nad szarżującym szwadronem przejął dowódca 7. plutonu kpt. Krasiński. To właśnie pod jego dowództwem Polacy zdobyli trzecią baterię. W uderzeniu na ostatnią, czwartą baterię wzięło udział zaledwie 30-40 kawalerzystów 3. szwadronu. Siły Polaków osłabiła potężna salwa z ostatniej baterii hiszpańskiej, w wyniku której ciężko raniono kpt. Krasińskiego i kilkunastu kolejnych kawalerzystów. Dowództwo nad szczątkami 3. szwadronu objął ppor. Niegolewski. I to on na czele garstki Polaków dopadł ostatniej baterii i po krótkiej walce ją zdobył. Jednak przeciw nielicznym szwoleżerom skierowali się hiszpańscy piechurzy. Wywiązała się krótka walka, w której garstka kawalerzystów niechybnie uległaby przewadze nieprzyjaciela, gdyby nie przybyłe w ostatniej chwili posiłki w postaci plutonu francuskich strzelców konnych gwardii, a następnie 1. szwadronu Pułku Szwoleżerów. Polscy i francuscy kawalerzyści roznieśli na szablach piechurów hiszpańskich, a następnie, zabezpieczywszy drogę przez wąwóz, podjęli pościg za uciekającym nieprzyjacielem. Przełamanie pozycji spowodowało, że cała armia de San Juana rzuciła się do ucieczki, a droga na Madryt stanęła otworem. W uderzeniu na wąwóz Somosierra choć 3. szwadron został faktycznie rozbity, to sukces osiągnięty był niewspółmierny do odniesionych strat. Szarża ta przeszła na trwałe do legendy polskiego oręża i rozsławiła go w całej Europie. Jest to jedno z najsłynniejszych uderzeń kawaleryjskich w epoce napoleońskiej i w całej historii wojen. Starcie to jest również upamiętnione na jednej z tablic Grobu Nieznanego Żołnierza.

W kwietniu 1809 r. Austria, którą wspierała Wielka Brytania, zaatakowała Francję i państwa ją wspierające, w tym między innymi Księstwo Warszawskie. Mimo dwukrotnej przewagi liczebnej armii austriackiej, Polacy dowodzeni przez ks. Józefa Poniatowskiego, bohatersko stawili opór pod Raszynem, a następnie rozpoczęli kontrofensywę na Galicję – dzielnicę, która w II poł. XVIII w. na mocy rozbiorów  Rzeczpospolitej przypadła w udziale monarchii habsburskiej. 12 czerwca ścigające Polaków główne siły VII Korpusu Austriackiego arcks. Ferdynanda d’Este zmusiły do stoczenia bitwy pod Gorzycami oddziały ks. Józefa. Większość wojsk polskich przeprawiła się już za San i nie wzięła udziału w walce. Wobec niespodziewanego nadciągnięcia nieprzyjaciela ks. Józef zadecydował o wstrzymaniu przeprawy i przyjęciu bitwy w widłach Wisły i Sanu. Mimo trzykrotnie szczuplejszych sił oddziały polskie powstrzymały w trzygodzinnym boju szturmy piechoty austriackiej. Bitwa nie została rozstrzygnięta. Niespodziewanie silny opór Polaków doprowadził do opóźnienia o kilka dni szturmu na znajdujący się nieopodal Sandomierz. W ten sposób polska załoga zyskała kilka dni na wzmocnienie obrony.

Cesarz Francuzów Napoleon I w 1808 r. wysłał do Hiszpanii oddziały złożone z Polaków, które miały wspomóc Francuzów w walkach na półwyspie Pirenejskim. Do jednej z najsłynniejszych bitew z udziałem wojsk polskich doszło 12 mil na południe od Badajoz, pod Albuerą. Starły się tu ze sobą oddziały francusko-polskie marsz. Nicolasa Soulta z wojskami brytyjsko-hiszpańsko-portugalskimi gen. Williama Beresforda. Całodzienna bitwa nie zakończyła się zwycięstwem żadnej ze stron, mimo dużej przewagi liczebnej oddziałów sojuszniczych. Szczególnie duże straty nieprzyjacielowi zadali Polacy pod dowództwem płk. Jana Konopki z 1. Pułku Ułanów Nadwiślańskich. Polscy ułani, wsparci francuskim 10. Pułkiem Huzarów, przeprowadzili wspaniałą szarżę, która doprowadziła do zniszczenia brygady brytyjskiej piechoty ppłk. Johna Colborna. 3 z 4 batalionów brytyjskiej brygady zostało rozbitych. Jedynie II batalion z 31. Pułku Piechoty zdążył sformować czworobok i uniknąć zagłady. Polacy zdobyli 4 brytyjskie sztandary. Były to jedyne sztandary utracone w Hiszpanii przez Brytyjczyków. Za postawę na polu bitwy płk Jan Konopka został awansowany do stopnia generała brygady.

W czasie kampanii wiosennej w 1813 r. podczas wojen napoleońskich, po dwudniowej bitwie pod Budziszynem (20-21 maja 1813 r.) cesarz Napoleon rzucił w pościg 16000 kawalerzystów za uchodzącą armią rosyjsko-pruską gen. kaw. Piotra Chrystianowicza Wittgensteina. Jeszcze tego samego dnia pod Reichenbach kawaleria cesarska dogoniła wycofujące się oddziały nieprzyjaciela. Wojska napoleońskie, w skład których wchodzili również Polacy w pułkach: 1. Lekkokonny Gwardii Cesarskiej gen. bryg. Wincentego Krasińskiego, 7. Szwoleżerów-Lansjerów płk. Ignacego Stokowskiego oraz 8. Szwoleżerów-Lansjerów płk. Tomasza Łubieńskiego rozbiły, osłaniających odwrót, rosyjskich dragonów. Stopniowo nadciągające posiłki rosyjsko-pruskie: ułani, dragoni, kozacy, huzarzy oraz kirasjerzy pod dowództwem gen. piech. Michaiła Miłoradowicza byli rozbijani w kolejno następujących po sobie szarżach cesarskiej kawalerii. Obok polskich szwoleżerów w bitwie uczestniczył holenderski oddział utworzony na wzór polskich szwoleżerów tzw. Pułk Czerwonych Szwoleżerów (2. Pułk Lekkokonny Gwardii Cesarskiej). Szarżujących Polaków, Francuzów i Holendrów zatrzymał dopiero skoncentrowany ogień nieprzyjacielskiej artylerii. Wówczas zginęli dowódca Dywizji Lekkiej Kawalerii z I Korpusu Kawalerii gen. dyw. Jean Bruyères oraz osobisty przyjaciel Napoleona wielki marszałek dworu cesarskiego Géraud Duroc.

16 października 1813 r. rozpoczęła się czterodniowa bitwa pod Lipskiem zwana „Bitwą Narodów”. Po klęsce Wielkiej Armii podczas inwazji na Rosję w 1812 r. Rosjanie ścigając Francuzów, wkroczyli na tereny Księstwa Warszawskiego i część ziem niemieckich. Wkrótce przeciw Napoleonowi wystąpiły Prusy, a latem 1813 r. Austriacy i Szwedzi, zawiązując VI koalicję antynapoleońską. Po starciach na terenie Saksonii, Łużyc i Brandenburgii doszło do decydującej bitwy pod Lipskiem. Z jednej strony stanęło 190 tys. żołnierzy Wielkiej Armii, których przeciwnikami było 350 tys. żołnierzy koalicji (Rosjanie, Austriacy, Prusacy, Szwedzi, Brytyjczycy), mający ponad dwukrotną przewagą w liczbie dział. Francuzów wspierały oddziały polskie zgrupowane w kilku niezależnie działających formacjach, łącznie ok. 18 tys. bagnetów i szabel. Początkowo Napoleon planował zniszczyć kolejno nadchodzące na pole bitwy armie sprzymierzonych. Jednak już pierwszego dnia na oddziały Wielkiej Armii uderzyły jednocześnie od południa armia austriacka-rosyjska feldmarsz. Schwarzenberga, a od północy armia pruska gen. Blüchera. Oddziały polskie chroniły skraje skrzydeł Wielkiej Armii pod Lipskiem. Na północy oddziały Blüchera powstrzymywała obok Francuzów dywizja gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Na południu nieprzyjacielowi stawili czoło żołnierze pod komendą ks. Józefa, wsparci przez Sasów i Francuzów. Z nastaniem dnia rozgorzała ciężka bitwa. Początkowo Prusacy z korpusu gen. Kleista uderzyli na wioski Markkleeberg i Wachau. Mniej liczni Polacy zatrzymali ich silnym ogniem karabinowym. Jednak, gdy nieprzyjaciela wsparło 8 batalionów rosyjskich, Polacy po krwawych walkach musieli się cofnąć. Sukces nieprzyjaciela na północy zmusił gen. Sokolnickiego do przeprowadzenia szarży na oddziały Schwarzenberga. Uderzenie doprowadziło do odwrotu nieprzyjacielskiej artylerii i rozbicia czworoboku piechoty austriackiej. Odparto również, po ciężkiej walce, kontruderzenie jazdy rosyjskiej. W tym samym czasie, na wschód od pozycji zajmowanych przez Polaków, koło Liebertwolkwitz, do szarży ruszyło 12 tys. kawalerzystów, by przełamać front austriacko-rosyjskiej kawalerii. Udało się jedynie zepchnąć koalicjantów, ale ich nie rozbito. I w tej walce wzięli udział Polacy. Tymczasem austriacki gen. hr. Merveldt, by uderzyć na tyły Wielkiej Armii, rozpoczął przeprawę przez Pleissę. Jako pierwsi przeprawili się kirasjerzy gen. Nostiza, którzy po bardzo krwawych walkach i ogromnych stratach odparli, kontratakujące, zmęczone polskie oddziały. Poważniejszej porażce zapobiegło skierowanie przez Napoleona na ten odcinek świeżych sił. Kontratak Francuzów i Polaków z gwardii cesarskiej doprowadził do ostatecznego odparcia nieprzyjaciela i wzięcia do niewoli gen. Merveldta. Jednocześnie od wczesnego popołudnia żołnierze gen. Dąbrowskiego (ok. 3,8 tys. szabel i bagnetów), bronili miejscowości Wiederitzsch (na północ od Lipska) przed nacierającymi Prusakami i Rosjanami. Mimo otrzymanych posiłków, Polacy miarowo, kosztem krwawych start, tracąc niemal połowę stanu, cofali się na południe. Niezwykłe męstwo Polaków, okupione ciężkimi startami, docenił Napoleon, nagradzając rannego ks. Józefa francuską buławą marszałkowską. W drugi dzień bitwy, 17 października, większość sił obu stron nie toczyła walk, poza północnym odcinkiem obrony, gdzie żołnierze Dąbrowskiego pod wioską Gohlis starli się z nieprzyjacielem. Pokonanie przez oddziały prusko-rosyjskie francuskich kirasjerów i piechoty, zmusiło ponownie do odwrotu Polaków na bezpośrednie przedpole miasta. Decydującym dla losów batalii okazał się 18 października – trzeci dzień starcia. Po otrzymaniu posiłków sprzymierzeni mieli dwukrotną przewagą nad Wielką Armią. W związku z tym Napoleon wycofał swoją armię bliżej Lipska, ustawiając ją w wielkim półkolu dookoła miasta. Sprzymierzeni już ok. 8.00 zaatakowali od południa, ale mimo przewagi 40 tys. Rosjan i Austriaków przeciw 25 tys. Francuzów i Polaków nieprzyjaciel został odparty. Ok. godz. 10.00 po przegrupowaniu i otrzymaniu wsparcia nieprzyjaciel mając niemal trzykrotną przewagę zaatakował ponownie. Uderzenie to przesądziło o wyparciu oddziałów cesarskich z przedmieść Lipska. Najkrwawsze walki toczyły się nieco dalej na wschód, wokół miejscowości Probstheida. Miejscowość ta przechodziła z rąk do rąk, a w tych walkach wzięli udział Polacy, m.in.: 8. Pułk Szwoleżerów-Lansjerów płk. Łubieńskiego oraz słynny Pułk Szwoleżerów Gwardii gen. Krasińskiego. Opór kontynuowały także zdziesiątkowane oddziały Dąbrowskiego. Wsparte przez niewiele liczniejszych Francuzów, broniły one północnych przedmieść Lipska przed rosyjskim korpusem gen. Sackena. Sytuację Polaków i Francuzów pogarszał niedostatek amunicji. Załamującą się obronę, w ostatniej chwili wsparli Francuzi z dywizji gwardii gen. Pacthoda, którzy wespół z Polakami przeprowadzili skuteczny kontratak, odpierając przeważające siły Rosjan. Mimo mężnego oporu w nocy z 18 na 19 października, Napoleon zarządził odwrót wobec rosnącej przewagi nieprzyjaciela, braku amunicji i zdrady Sasów. Do osłony odwrotu wyznaczono siły gen. Dąbrowskiego, korpus księcia Poniatowskiego, wsparte siłami marsz. Macdonalda. Spośród polskich oddziałów jako pierwsza wycofała się kawaleria gen. Sokolnickiego; pozostałe siły miały bronić miasta aż do nadejścia rozkazu o ewakuacji. Sprzymierzeni rozpoczęli szturm na Lipsk ok. godz. 8.00. Od północy uderzyli Prusacy i Rosjanie pod wodzą gen. Blüchera. Mimo mężnego oporu po zaciętym boju Rosjanie zdobyli cześć fortyfikacji, ale dalszy ruch nieprzyjaciela został powstrzymany. Rosjanom udało się wejść do miasta dopiero po ściągnięciu kolejnych posiłków. W tym czasie walki trwały także na wschodnich i południowych rubieżach Lipska. Książę Józef miał do dyspozycji zaledwie ok. 2 tys. żołnierzy. Na prowizorycznie przygotowanych w nocy pozycjach Polacy stawili zacięty opór, złamany dopiero po dwugodzinnej walce. Po utracie przedmieść zacięta walka rozgorzała w samym Lipsku. Zaminowane mosty na Elsterze zostały wysadzone zbyt wcześnie, zanim ewakuowano straż tylną, w ten sposób 15 tys. Francuzów i Polaków ze 150 działami zostało odciętych od swoich towarzyszy na lewym brzegu Elstery. Ostatnim punktem zorganizowanego oporu były bulwary nad Pleissą, gdzie kilkukrotnie już ranny ks. Poniatowski starał się opóźnić postępy nieprzyjaciela. W południe opór stawiały tylko nieliczne grupki żołnierzy polskich i francuskich, z którymi do ostatka był naczelny wódz armii Księstwa Warszawskiego. Ostatecznie, widząc, że wszelki opór został już złamany, rzucił się w nurty Pleissy, którą ciężko ranny z ledwością przebył. Nie udało mu się jednak przeprawić już przez Elsterę. Współcześnie uważa się, że ks. Poniatowski utonął w nurtach wezbranej rzeki, są też jednak opinie że został śmiertelnie postrzelony przez Francuzów lub jednego z żołnierzy koalicjantów. Wieść o śmierci księcia Józefa wywołała przygnębienie nie tylko ocalałych rozbitków polskiej armii, ale również w dowództwie francuskim i obozie koalicjantów, a zwłaszcza osobistego przyjaciela z lat młodzieńczych, naczelnego wodza armii sprzymierzonych ks. Schwarzenberga. Bitwa po godz. 13.00 zaczęła wygasać. Największa batalia epoki napoleońskiej skończyła się klęską Wielkiej Armii cesarza Napoleona. Poległo, odniosło rany i dostało się do niewoli 55 tys. żołnierzy (w tym 9-10 tys. Polaków), utracono 250 dział. W niewoli sprzymierzonych znalazło się 2 dowódców korpusów. Spośród Polaków czterodniową bitwę przetrwało jedynie 5 tys. żołnierzy (w większości kawalerzystów i artylerzystów oraz piechoty Dąbrowskiego). Do niewoli dostało się kilkuset Polaków wraz z całym sztabem VIII Korpusu, 13 generałami (w większości rannymi) i ok. 30 wyższymi oficerami. Starty sprzymierzonych wyniosły łącznie ok. 70 tys. ludzi w tym 55 tys. zabitych i rannych. Bitwa ta oddała panowanie w Niemczech koalicjantom, a ustępująca, zdziesiątkowana armia francuska w niedługim czasie miała podjąć próbę obrony rodzimych ziem.

Bitwa pod Brienne. Podczas kampanii francuskiej w 1814 r. doszło dobitwy pod Brienne między armią Napoleona a prusko-rosyjską Armią Śląską feldmarszałka Gebharda Leberechta von Blüchera. Po stronie francuskiej w ostatniej fazie starcia wzięła udział m.in. polska brygada wchodząca w skład Dywizji Kawalerii Gwardii gen. Charlesa Lefebvre'a-Desnouettesa. Wielka szarża kawalerii przeciw połączonym siłom austriacko-pruskim doprowadziła do zdobycia przez Francuzów Brienne. W uderzeniu wzięły udział 2 polskie pułki kawalerii: 1. Pułk Szwoleżerów Gwardii i 3. Pułk Eklererów pod komendą dowódcy brygadygen. bryg. Wincentego Krasińskiego. W trakcie szarży feldmarsz. Blücher niemal dostał się do niewoli francuskiej, a dowodzący dywizją gen. Lefebvre-Desnouettes został ranny.

W nocy z 29 na 30 listopada 1830 r. w Warszawie wybuchło powstanie przeciw rosyjskiemu zaborcy. Walki szybko ogarnęły terytorium całego Królestwa Polskiego, które pozostawało w unii personalnej z Rosją od kongresu wiedeńskiego w 1815 r. Pod koniec sierpnia wojska rosyjskie gen. feldmarsz. Iwana Paskiewicza podeszły pod Warszawę, stolicę Królestwa Polskiego i w wyniku dwudniowego szturmu 6 i 7 września zmusiły polskie oddziały do opuszczenia miasta. Wojsko Polskie wycofało się początkowo do pobliskiej twierdzy w Modlinie, jednak wobec kompletnego rozkładu dowództwa armii, ostatni naczelny wódz powstania gen. Maciej Rybiński zdecydował się ewakuować wojsko powstańcze do Prus. Po przekroczeniu granicy pruskiej między Brodnicą a Jastrzębiem 5 października 1831 r. i kapitulacji garnizonu Modlina 9 października, Zamość położony z dala od głównego rejonu walk, był ostatnim punktem oporu powstańców. Twierdza ta, znajdująca się w południowo-wschodnim rejonie Królestwa Polskiego, choć została założona na przełomie XVI i XVII w., była jedną z nielicznych, nowoczesnych twierdz położonych na terytorium ówczesnego Królestwa Polskiego. Walki pod Zamościem rozpoczęły się w połowie marca 1831 r. gdy wojska rosyjskie rozpoczęły blokadę twierdzy. Dostępu do Zamościa broniły początkowo tylko 2 pułki kozackie, jednak powoli siły nieprzyjacielskie wzrastały. Jednocześnie do twierdzy zamojskiej dotarł silny korpus gen. Dwernickiego z zadaniem wzniecenia powstania na Wołyniu. W Zamościu oddziały te w ciągu miesięcznego pobytu uzupełniły swoje wyposażenie oraz przeprowadziły niezbędną reorganizację. 3 kwietnia żołnierze Dwernickiego opuścili miasto i pomaszerowali na Ukrainę. W połowie kwietnia do Rosjan dołączyły pułk dragonów i kolejny pułk kozacki z baterią artylerii konnej. W maju do Zamościa dotarł silny korpus gen. Chrzanowskiego, który podniósł stan obrońców o 6 tys. szabel i bagnetów. Po jego wymarszu na początku czerwca kontakt twierdzy zamojskiej z naczelnymi władzami powstańczymi w Warszawie stał się sporadyczny. Rosnące siły rosyjskie, nad którymi komendę objął gen. por. Paskij Kajsarow coraz skuteczniej uniemożliwiały dostęp do Zamościa. Jednak komendant twierdzy nie zaniechał ciągłego niepokojenia rosyjskich sił i rozpoznawania oddziałów nieprzyjacielskich oraz organizacji ochotniczych oddziałów powstańczych. Załoga twierdzy bezustannie dokonywała wypadów na stacjonujące okoliczne oddziały rosyjskie, w ten sposób wiążąc siły rosyjskie na Zamojszczyźnie. Jednak po upadku Warszawy we wrześniu i przejściu armii powstańczej do Prus, dalsza walka nie mogła już odwrócić losów wojny. Dlatego 21 października komendant twierdzy gen. bryg. Jan Krysiński zdecydował o kapitulacji garnizonu Zamościa, składającego się z 4000 żołnierzy. Upadek twierdzy, ostatniego punktu oporu Polaków, zakończył powstanie listopadowe.

Wojska powstańców krakowskich złożyły broń przy przekraczaniu granicy pruskiej.

Początek kontrofensywy generała Józefa Bema w Siedmiogrodzie. W połowie grudnia 1848 r. oddziały habsburskie pod komendą gen. mjr. Augusta Wardenera oraz płk. Karla Urbana i płk. Gustava Jablonskyego rozpoczęły ofensywę, której zadaniem miało być rozbicie armii dowodzonej przez gen. Józefa Bema. Józef Bem, polski generał, stał na czele powstańczej Armii Górnego Siedmiogrodu, która walczyła przeciw dynastii habsburskiej podczas Wiosny Ludów. Dzięki umiejętnemu podzieleniu sił, Bem powstrzymał ofensywę austriacką, unikając jednocześnie okrążenia i zniszczenia Armii Górnego Siedmiogrodu. Siły podległego mu płk. Ignácá Riczkó (I Brygada licząca ok. 4 500 ludzi z 6 armatami) powstrzymały natarcie głównych sił austriackich w ciężkim dwudniowym boju pod Czuczą (węg. Csucsa, rum. Cicea), a w tym samym czasie II Brygada mjr. Jánosa Czetza (ok. 3 000 ludzi i 10 armat) odparła uderzenie wojsk austriackich płk. Jablonskyego pod Zsibó (rum. Jibou, niem. Siben). Decydujące uderzenie rozpoczął gen. Bem, rozbijając wydzielone austriackie siły osłonowe i rozpoczynając marsz na Desz (węg. Dés, rum. Dej), aby wkroczyć na tyły głównego zgrupowania austriackiego, walczącego pod Czeczą. Do miasta oddziały Bema wkroczyły 23 grudnia, a dwa dni później, w dzień Bożego Narodzenia 1848 r., do stolicy Siedmiogrodu – Kolożwaru (węg. Kolozsvár, rum. Cluj-Napoca), której rozbity korpus Wedenera nie był w stanie obronić. Była to pierwsza zakończona spektakularnym sukcesem ofensywa Bema podczas powstania węgierskiego, która zapoczątkowała jego legendę.

W lutym 1848 r. we Francji wybuchła rewolucja, a jej echa  w krótkim czasie dotarły do reszty państw europejskich. Zrywy rewolucyjno-narodowe z l. 1848-1849 zwane Wiosną Ludów zasięgiem swoim objęły poza Francją, także całe Niemcy, większość Płw. Apenińskiego oraz monarchię habsburską. Nie ominęły również ziem polskich. Jednym z czołowych wówczas polskich działaczy niepodległościowych był gen. Ludwik Mierosławski, uczestnik wymierzonego przeciw Rosji powstania listopadowego. Początkowo dowodził on wielkopolskimi wojskami powstańczymi  podczas krótkotrwałego powstania w kwietniu i maju 1848 r. Później, wiosną 1849 r. objął komendę nad wojskami zrewoltowanej Sycylii, która się zbuntowała się przeciw królowi Ferdynandowi II Burbonowi. Po upadku powstania  Mierosławski zbiegł do Paryża. Tu zaś, 18 maja 1849 r., gdy nad trzeci już raz zrewoltowaną przeciw swemu władcy Badenią zawisła groźba inwazji armii pruskiej, którą wezwał do kraju, jej wygnany władca, wielki książę Leopold, zaproponowano Mierosławskiemu dowództwo nad powstańczą armią Badenii. Tydzień później, 25 maja, przyjął on propozycję. 9 czerwca dotarł on do Karlsruhe – stolicy Badenii i przejął dowództwo od płk. Franza Sigelema (został on adiutantem Mierosławskiego). Wraz z nim przyjechało 300 legionistów oraz oficerów polskich. Nowy dowódca z miejsca rozpoczął reorganizację słabych liczebnie i słabo zdyscyplinowanych wojsk rewolucyjnych, którym zagrażały kilkukrotnie silniejsze prusko-wirtemberskie wojska gen. Moritza Hirschfelda i księcia Wilhelma pruskiego (ok. 60000 bagnetów i szabel). Niespełna tydzień po objęciu dowództwa, 15 czerwca 1849 r. na Badenię ruszyła ofensywa oddziałów prusko-wirtemberskich. 6 dni nie wystarczyło na dostateczne skonsolidowanie i rozbudowanie armii oraz wzmocnienie umocnień polowych blokujących przepraw przez Neckar i Ren. Choć pierwsze uderzenie zostało odparte, a powstańcza armia badeńska odniosła też niewiele znaczące zwycięstwa pod Landenburg i Lauterhausen, to jednak ostatecznie Prusakom udało się 20 czerwca pod Philippsburgiem przekroczyć Ren, pobić małą powstańczą armię pod Waghäusel i zadać jej ostateczną klęskę w trzydniowej bitwie pod Rastatt (28-30 czerwca). Po tym wydarzeniu Mierosławski złożył dymisję i wyjechał do Szwajcarii. 15 lat później stanął jako dyktator na czele, wymierzonego przeciw Rosji, powstania styczniowego, nie osiągając i wtedy większych sukcesów.

Wybuch powstania styczniowego na Ukrainie (zwanej wówczas Rusią). Początkowo nie przewidywano działań zbrojnych na tym obszarze (zgodnie z porozumieniem zawartym przez stronnictwo "czerwonych" z rosyjską organizacją ''Ziemia i Wolność"). Wobec braku pomocy dla powstania, do której się zobowiązała się rosyjska organizacja, Tymczasowy Rząd Narodowy postanowił zerwać umowę. Naczelnym wodzem sił powstańczych w województwie lubelskim i na ziemiach ruskich TRN mianował gen. Józefa Wysockiego, który otrzymał zadanie wkroczenia na Ukrainę z siłami zorganizowanymi w zaborze austriackim. W polu mieli współdziałać z nim gen. Edmund Różycki (Wołyń) i płk Zygmunt Miłkowski (Podole). Już 9 maja gen. Edmund Różycki podjął śmiałą wyprawę na Ukrainę, w trakcie której stoczył kilka zwycięskich potyczek w okolicach Żytomierza.

W Sołowijówce na Ukrainie grupa agitacyjna 21 powstańców Antoniego Juriewicza, która wzywała do podjęcia walki z władzami rosyjskimi, została osaczona przez podburzonych przez władze carskie chłopów ukraińskich. 12 powstańców w okrutny sposób zamordowano. Resztę, ciężko rannych, odstawiono do władz rosyjskich. Tylko dwóm udało się uciec.

W bitwie pod Salichą  kawaleria gen. Edmunda Różyckiego pobiła trzykrotnie liczniejszy rosyjski oddział karny kpt. Łomonosowa, złożony z 3 rot piechoty oraz 120 kozaków. Szarża powstańczej kawalerii rozbiła czworobok nieprzyjacielskiej piechoty. Rosjanie zostali kompletnie rozbici; zginęło ok. 200 żołnierzy carskich. Oddział polski, przyparty do granicy austriackiej, 28 maja przekroczył ją.

Pod Radzanowem partia powstańcza Dionizego Czachowskiego została zaskoczona przez silny oddział rosyjski płk. Bułatowicza. Na 440 powstańców uderzyło ok. 1200 żołnierzy carskich (5,5 roty), wspartych niewielkim oddziałem huzarów. Mimo znacznej przewagi nieprzyjaciela Czachowskiemu udało się umiejętnie wycofać oddziały powstańcze, zadając jednocześnie poważne straty wojskom rosyjskim.

Rozbicie wyprawy gen. Zygmunta Jordana pod Gacami Słupeckimi i Komarowem. Pierwszy z oddziałów, złożony z 300 strzelców, prowadzony przez mjr. Edwarda Dunajewskiego i Karola Zaykowskiego w nocy z 19 na 20 czerwca przekroczył granicę austriacko-rosyjską. Zaatakowany przez 2 roty nieprzyjaciela, po początkowym sukcesie, wycofał się do Galicji przeprawiając się wpław przez Wisłę. W jej trakcie 6 żołnierzy i oficerów wraz z mjr. Dunajewskim utonęło. Druga grupa powstańcza, przy której znajdował się gen. Jordan, pod dowództwem  mjr. Jana Popiela ps. Chościakiewicza licząca 350 piechurów i 50 jezdnych została zaatakowana przez 2 roty piechoty rosyjskiej. Do nieprzyjaciela, po kilku godzinach walki, dotarły posiłki, które doprowadziły do rozbicia oddziału. Oba starcia doprowadziły do rozbicia wyprawy gen. Jordana; poległo nie mniej niż 104 ludzi (wśród nich Juliusz hr.Tarnowski i Władysław hr. Jabłonowski), kilkudziesięciu Polaków utopiło się w Wiśle, wielu  powstańców dostało się do niewoli, a 150 zostało zaaresztowanych przez władze austriackie.

Śmierć gen. Zygmunta Sierakowskiego. Zygmunt Sierakowski urodził się w 1827 r. w rodzinie ziemiańskiej na Wołyniu. Studiował w na uniwersytecie w Petersburgu, gdzie zaangażował się w działalność patriotyczną. Schwytany przez władze podczas nielegalnego przekraczania granicy austriacko-rosyjskiej w maju 1848 r., trafił do rot aresztanckich w orenburskim korpusie karnym, gdzie dzięki swoim zdolnościom i odwadze został awansowany na oficera. W l. 1857-1859 r. studiował w Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu. Wówczas zawiązał konspiracyjną organizację Koło Oficerów Polskich w Petersburgu, która w niedługim czasie nawiązała współpracę z rewolucyjnymi organizacjami rosyjskimi. W wyniku działania Koła, w 1861 r. na obszarze Królestwa Polskiego założono spiskowy Komitet Oficerów 1. Armii. W okresie poprzedzającym powstanie styczniowe Sierakowski był powiązany z organizacją „czerwonych”. Po wybuchu powstania, podał się do dymisji z armii rosyjskiej. Przez władze powstańcze został mianowany naczelnikiem wojennym województwa kowieńskiego. W kwietniu 1863 r. stanął na czele silnego oddziału partyzanckiego na Litwie. W efekcie działania agentów rosyjskich nie udało mu się uzbroić swojego oddziału, gdyż statek brytyjski Ward Jackson z transportem broni dla powstańców został przez Rosjan przejęty. Słabo uzbrojone oddziały Sierakowskiego zostały rozbite w trzydniowej bitwie pod Birżami w dniach 7-9 maja, a dowódca dostał się do niewoli. Sąd wojenny skazał go na śmierć. Egzekucję przez powieszenie wykonano z rozkazu generała gubernatora Kraju Północno-Zachodniego Michaiła Murawiowa „Wieszatiela” w Wilnie. Klęska i śmierć gen. Sierakowskiego przesądziła o szybkim upadku powstania na Litwie. Obecnie Zygmunt Sierakowski jest uważany za bohatera narodowego Polski i Litwy. 

W dobie zaborów Polski, w styczniu 1863 r. wybuchł największy z polskich zrywów niepodległościowych XIX w. – powstanie styczniowe. Wymierzone przeciw Rosji, w obliczu znacznej przewagi nieprzyjaciela w liczbie i jakości uzbrojenia, od samego początku przyjęło ono formę działań partyzanckich a władze powstańcze działały konspiracyjnie, koordynując działania w różnych częściach kraju poprzez sieć emisariuszy. Powstańcom niestety nie udało się w kampaniach wiosennej i letniej wyzwolić choćby niewielkich obszarów od wojsk carskich, ponadto latem 1863 r. Polacy zaczęli ponosić coraz częstsze porażki w walce z Rosjanami. Było to m.in. wynikiem ustawicznie zmienianych koncepcji prowadzenia walki przez kolejne powstańcze Rządy Narodowe. W obliczu serii klęsk, początkowy przeciwnik walki czynnej z Rosją, dawny podpułkownik armii carskiej (m.in. uczestnik kampanii na Węgrzech w 1849 r. i wojny krymskiej), Romuald Traugutt przejął z rąk kierowanego przez Franciszka Dobrowolskiego tzw. rządu wrześniowego władzę i ogłosił się dyktatorem powstania. W miejsce kolektywnego kierownictwa wprowadził silną, scentralizowaną władzę nad powstaniem. Przeprowadził on reformę struktur administracyjnych i reorganizację wojsk polskich, m.in. zakazując bezwzględnie rozpuszczania oddziałów powstańczych. W krótkim czasie ukrócił wśród działaczy powstańczych polityczną walkę o kierownictwo nad powstaniem, do końca musiał jednak zmagać się ze stronnikami pierwszego dyktatora – Ludwika Mierosławskiego, który spoza granic kraju chciał kierować powstaniem. Nowy dyktator wpływał także na realizację dekretu uwłaszczeniowego na prowincji i wzmógł wysiłek dyplomatyczny na zachodzie Europy zmierzający do uzyskania pomocy militarnej Francji i Wielkiej Brytanii. Dzięki tym działaniom w krótkim czasie Polacy zaczęli odnosić sukcesy w walce z armią rosyjską. Tymczasem władze rosyjskie, pragnąc rozbić polską konspirację, do walki z powstaniem zaangażowały potężną sieć szpiegów, donosicieli i policję tajną. Wysiłki rosyjskie ostatecznie zostały uwieńczone sukcesem, gdyż na przełomie marca i kwietnia wpadli oni na trop dyktatora powstania. 10 kwietnia 1864 r. Romuald Traugutt, zamieszkujący od kilku miesięcy dom przy ul. Smolnej Dolnej nr 3 jako kupiec Michał Czarnecki, został aresztowany. Osadzono go początkowo na Pawiaku. Później został przeniesiony do X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Tam poddano go śledztwu. W trakcie przesłuchań nikogo nie zdradził i całą odpowiedzialność za powstanie wziął na siebie. Decyzją 19 lipca Audytoriat Polowy, najwyższy rosyjski sąd wojskowy, orzekający w sprawach osób szczególnie niebezpiecznych, zdegradował Romualda Tragutta i skazał na karę śmierci. Wyrok wykonano publicznie 5 sierpnia 1864 r. koło Cytadeli. Wraz z ostatnim dyktatorem stracono również 4 członków najwyższych władz.  Śmierć tego najwybitniejszego przywódcy powstania oznaczała jego niechybny koniec.

Podczas powstania styczniowego pod Sprową k. Szczekocin, za cenę rozbicia oddziału jazdy rtm. Abrahama Eldensteina, oddziały powstańcze gen. Józefa Hauke Bossaka i Zygmunta Chmieleńskiego pobiły oddział rosyjski gen. Własowa.

Pod Mierzwinem k. Jędrzejowa oddział powstańczy mjr. Karola Kality "Rębajły" pokonał silny oddział rosyjski.

W dobie zaborów Polski, w styczniu 1863 r. wybuchł największy z polskich zryw niepodległościowy w XIX w. – powstanie styczniowe. Wymierzone przeciw Rosji, w obliczu znacznej przewagi nieprzyjaciela w liczbie i jakości uzbrojenia, od samego początku przyjęło ono formę działań partyzanckich. Władze powstańcze działały w konspiracji, koordynując działania w różnych częściach kraju poprzez sieć emisariuszy. W obliczu serii poniesionych latem 1863 r. klęsk Romuald Traugutt, dawny oficer armii carskiej, początkowo przeciwnik walki czynnej z Rosją, przejął z rąk Rządu Narodowego władzę i ogłosił się dyktatorem powstania. Rozpoczął on reformę struktur administracyjnych i reorganizację wojsk polskich. W krótkim czasie Polacy zaczęli odnosić sukcesy nad armią zaborczą. Tymczasem władze rosyjskie, pragnąc rozbić polską konspirację, do walki z powstaniem zaangażowały potężną sieć szpiegów, donosicieli i policję tajną. Po śledztwie trwającym niemal pół roku, Rosjanie zaaresztowali ukrywającego się na ul. Smolnej w Warszawie, dyktatora powstania. Mimo dalszego śledztwa, w trakcie którego wielokrotnie prowadzono wielogodzinne przesłuchania Traugutta, ten nie zdradził żadnego ze swoich towarzyszy, nie podał żadnych nazwisk, nawet za obietnicę ewentualnego złagodzenia wyroku. Dlatego został skazany na śmierć przez powieszenie. Wyrok wykonano na stokach warszawskiej Cytadeli. Wraz z ostatnim dyktatorem powstania Rosjanie stracili 4 członków Rządu Narodowego: dyrektora Wydziału Spraw Wewnętrznych Rafała Krajewskiego, dyrektora Wydziału Skarbu Józefa Toczyńskiego oraz pracowników ekspedytury Rządu Narodowego Romana Żulińskiego i Jana Jeziorańskiego. Egzekucja członków najwyższych władz powstańczych miała charakter publiczny. Przed Bramą Straceń zgromadziło się 30 tys. warszawiaków, którzy klęcząc śpiewali pieśni religijne. Wydarzenie to było widomym znakiem, że kolejne przeciw Rosji wymierzone powstanie zostało stłumione przez rosyjskie wojsko i rosyjski aparat bezpieczeństwa.

W Konstantynopolu zmarł gen. Marian Langiewicz – dyktator powstania styczniowego  1863 r. Po porażkach w starciach z Rosjanami pod Chrobrzem i Grochowiskami wycofał się do Galicji, gdzie został aresztowany przez austriackie władze. 2 lata więziono go w twierdzy Josephstadt.  Potem udał się na emigrację do Wielkiej Brytanii, a następnie do Szwajcarii. Ostatecznie osiadł w Turcji, gdzie wstąpił do armii jako Langie Bey. Pochowano go na cmentarzu Haidar Pasha.