Była to jedna z większych batalii Wielkiej Wojny Północnej (1700-1721) pomiędzy Szwedami a wojskami polsko-saskimi, dowodzonymi przez Augusta II Mocnego. Król Rzeczypospolitej i elektor saski August II, dysponował ok. 16 tys. Sasów oraz ok. 6,5 tys. żołnierzy koronnych, dowodzonych przez hetmana wielkiego koronnego Hieronima Lubomierskiego. Przeciwko nim stanęły dwunastotysięczne wojska szwedzkie króla Szwecji Karola XII. Starcie rozpoczął atak szwedzki na styk armii sasko-polskiej. Uderzenie to zostało jednak krwawo odparte. Następnie do kontrataku ruszyła jazda saska pod dowództwem Jakuba Henryka Fleminga. Rozbiła ona osłonowe oddziały kawalerii szwedzkiej i została powstrzymana dopiero ogniem muszkietowym piechoty. Karol XII rzucił wówczas do ataku swoją kawalerię, którą prowadził książę Fryderyk Holstein-Gottorp. Jednocześnie hetman wielki koronny wyznaczył do uderzenia na oddziały szwedzkie ok. 600 jeźdźców, których szarża została odparta ogniem piechoty. Wówczas to Lubomirski, rezygnując z ponownego ataku, podjął decyzję o opuszczeniu pola bitwy. Na pozostałe siły saskie ruszyli Szwedzi, zadając im znaczne strat. Straty armii saskiej wyniosły około 2000 zabitych, 700 rannych i blisko 1000 wziętych do niewoli. Armia koronna straciła około 80 poległych. Z szeregów szwedzkich ubyło ok. 1000 zabitych i 900 rannych żołnierzy. Bitwa ta wykazała wyższość nowoczesnej armii zachodniego wzoru nad husarią, reprezentującą staropolska sztukę wojenną, która święciła triumfy na XVII-wiecznych polach bitew.

Określenie "kampament" lub „okazowanie" oznaczało popis rycerstwa, przegląd wojska lub ćwiczenie wojenne. Rewie, znane z późniejszego okresu, wprowadził dopiero król August II Sas, lubiący popisywać się wojskiem przed cudzoziemcami. Wyrazu "rewia" nie zapożyczono jeszcze wówczas od Francuzów, używano określenia "kampament" od słowa "campus" - pole. Pierwszy kampament na terenach Rzeczypospolitej odbył się w dniach 31 lipca do 18 sierpnia 1732 roku. Ściągnięto wtedy część wojsk polskich i litewskich oraz niewielką liczbę grenadierów saskich (prawo z r. 1717 zabraniało wprowadzania wojsk saskich do Polski, z wyjątkiem 1200 ludzi gwardii przybocznej). Kampamentem dowodził przybyły ze Lwowa regimentarz generalny koronny Stanisław Poniatowski (ojciec późniejszego króla Stanisława Augusta). Kampament pod Warszawą miał olbrzymie znaczenie prestiżowe dla Augusta II. Wówczas pierwszy raz kirasjerzy sascy przebrani zostali na wzór husarski. Rewia warszawska trwała 20 dni, ale tylko 7 dni przeznaczono na ćwiczenia wojskowe. Obejmowały między innymi manewry jazdy, w których wszelkie ewolucje wykonywano na sygnał bębnów oraz trąbek oraz ćwiczenia kompanii grenadierskich dowodzonych przez Augusta Czartoryskiego. Był to przede wszystkim pokaz sprawności w szybkim manewrowaniu wojsk na polu bitwy i w użyciu granatów. Główną atrakcją stanowił popis husarski przeprowadzony przez generała Klingenberga. Regimenty kirasjerskie zostały wówczas uzbrojone na wzór husarii wraz z kopiami. Z 7 kompanii regimentów gwardii i następcy tronu oraz 2 kompanii grenadierów konnych uformowano pułk, składający się z 9 chorągwi, przebrany po husarsku. Każda z kompania odgrywała rolę innej chorągwi, otrzymując kopie z proporczykami we własnych barwach. Kampament pod Warszawą miał być manifestacją sił armii Augusta II Mocnego.

Zgodnie z osobistymi zobowiązaniami nowowybranego w 1764 r. króla (tzw. pacta conventa), Stanisław August założył Akademię Szlacheckiego Korpusu Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej zwaną popularnie Szkołą Rycerską. Mieściła się ona w Pałacu Kazimierzowskim (obecnie gmach na terenie kampusu głównego Uniwersytetu Warszawskiego). Szefem korpusu był sam król, ale jej pierwszym komendantem został książę Adam Kazimierz Czartoryski. Program szkoły ułożył Anglik John Linde. Zakładał on przygotowanie kadetów do przyszłej służby publicznej bądź wojskowej. W czasie pierwszych 4 lat nauki kadeci poznawali: prawo, historię, geografię, języki obce, a także szermierki, jazdę konną, tańce i muzykę. Kolejne 2 lata absolwenci Szkoły Rycerskiej przygotowywali się do służby wojskowej, pełniąc służbę w jednostkach liniowych. Do wychowanków Szkoły należeli m.in.: Tadeusz Kościuszko,  Jakub Jasiński, Józef Sowiński. Szkoła została zamknięta w grudniu 1794 r.

W lutym 1768 r. w miejscowości Bar na Podolu zawiązano konfederację, która wystąpiła w obronie wiary katolickiej, przeciwko przyznaniu równych praw innowiercom oraz rosnącym wpływom Rosji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Korzystając z zasobów arsenału tej ważnej twierdzy kresowej, konfederaci uzbrajali swoje oddziały. Załogą twierdzy dowodził Kajetan Giżycki. Do jej odbicia Rosjanie skierowali siły gen. mjr. Stiepana Apraksina, które dodatkowo wspierały wojska Rzeczypospolitej wierne królowi pod wodzą generała artylerii litewskiej Franciszka Ksawerego Branickiego. Oddziały rosyjskie bezzwłocznie przystąpiły do szturmu. W walce wziął również udział regimentarz Branicki, który poprowadził do ataku żołnierzy rosyjskich. Siły królewskie nie brały udziału w walce z rodakami. Bar upadł po pierwszym szturmie. W boju zginęło 150 konfederatów i ok. 200 żołnierzy rosyjskich. Wraz upadkiem twierdzy walki wewnętrzne w Rzeczpospolitej trwały jednak przez kolejne 3 lata. Niepokoje te przyczyniły się I rozbioru Rzeczpospolitej, dokonanego pod pretekstem ochrony interesów państw ościennych przez konfederatami.

Słabość polityczna Rzeczpospolitej w XVIII w. i doprowadziła zależności politycznej od Rosji i przeprowadzenia przez ościenne potęgi (Rosji, Prus i Austrii) pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. W końcu l. 80. XVIII w., korzystając ze sprzyjającej sytuacji politycznej – ciężkiej wojny Rosji ze Szwecją i Turcją - król wraz z patriotycznie nastawioną szlachtą podjął próbę reformy kraju. Jej wyrazem stało się uchwalenie, na trwającym od 7 października 1788 r. Sejmie Wielkim, Ustawy Rządowej z dnia 3 maja, zwana popularnie Konstytucją 3 Maja. Skonfederowany sejm obradował pod laską Stanisława Małachowskiego oraz Kazimierza Nestora Sapiehy. Ostateczną redakcję tekstu, przygotowywanego od września 1789 r., sporządził Hugo Kołłątaj. Był to pierwszy w Europie, a drugi na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r., a przed konstytucją francuską z 22 września 1791 r.) akt prawny regulujący i kodyfikujący kompleksowo wzajemną relację oraz zakres władzy sprawowanej przez organy państwowe. Wśród najważniejszych postanowień Konstytucji było m.in.: zastosowanie zasady trójpodziału władzy, zerwanie z zasadą liberum veto (odtąd decyzje na sejmie miały być podejmowane większością głosów), powołanie stałego rządu zwanego Strażą Praw (któremu przewodził król), zespolenie Korony i Litwy oraz zrównanie stanu szlacheckiego i mieszczańskiego. Konstytucja wzięła w obronę chłopstwo oraz pozbawiła praw politycznych tzw. gołotę, czyli szlachtę nie posiadającą majątku. Konstytucja była aktem reformatorsko nastawionej części szlachty i arystokracji, zamierzającej do unowocześnienia i wzmocnienia kraju w obliczu realnego zagrożenia zewnętrznego. Reformy nie utrzymały się długo, gdyż w 1792 r. prorosyjska i antyreformatorska magnateria zawiązała konfederację w Targowicy i wezwała armię rosyjską, do obalenia Konstytucji. W wyniku przegranej przez Rzeczypospolitą, trwającej dwa miesiące tzw. wojny w obronie konstytucji, Ustawa Rządowa została obalona, a w 1793 r. doszło do II rozbioru Polski. Dwa lata później po upadku insurekcji kościuszkowskiej nastąpił trzeci rozbiór Polski, a kraj stracił niepodległość na 123 lata.

Część posłów i senatorów obozu magnackiego sprzeciwiających się uchwaleniu Konstytucji 3 maja 1791 r., zawiązała 27 kwietnia w Petersburgu konfederację, mającą na celu przywrócenie wcześniejszego porządku prawnego. Akt faktycznie opracowany w kancelarii ks. Grigorija Potiomkina ogłoszono oficjalnie w Targowicy – polskim w miasteczku leżącym tuż nad granicą Rzeczypospolitej z Rosją. Konfederaci zwrócili się bezpośrednio o pomoc wojskową do carycy Katarzyny II. Fakt ten zapoczątkował rosyjską interwencję zbrojną w Rzeczpospolitej – tzw. wojnę w obronie konstytucji. Mniej liczna armie koronna i litewska stopniowo się wycofywały przed zaprawionymi w bojach Rosjanami. Dowódca armii koronnej, bratanek ostatniego króla Polski, ks. Józef Poniatowski czekając na dogodną sytuację atakował odseparowane i mniej liczne oddziały nieprzyjaciela. W ten sposób 18 czerwca 1792 r. ks. Józef pobił korpus rosyjski pod Zieleńcami. Król Stanisław August pod wrażeniem zwycięstwa ustanowił pierwsze polskie odznaczenie wojskowe – medal Virtuti Militari. Po raz pierwszy order nadano tydzień po bitwie, 25 czerwca 1792 r. Wśród odznaczonych znaleźli się m.in. ks. Józef Poniatowski i gen. lejt. Tadeusz Kościuszko. Miał on formę medalu wykonywanego ze złota (dla oficerów) lub ze srebra (dla podoficerów i żołnierzy). Niebawem odznaczeniu temu zaczęto nadawać formę krzyża. Jest to najstarsze i najwyższe polskie odznaczenie wojskowe nadawane za męstwo na polu walki w czasie wojny. Może otrzymać je żołnierz od prezydenta Rzeczypospolitej na wniosek Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari. Odznaczenie ma 5 klas: krzyż srebrny, krzyż złoty, krzyż kawalerski, krzyż komandorski i wielki krzyż.

W II połowie XVIII w. osłabiona Rzeczpospolita stała się terenem ekspansji mocarstw ościennych. W 1772 r. dokonały one I rozbioru Polski, a w 1792 r., po klęsce Rzeczpospolitej w wojnie w obronie Konstytucji 3 Maja, porozumiały odnośnie kolejnego podziału ziem Polski. W celu zatwierdzenia traktatów rozbiorowych Rosja i Prusy wymusiły zwołanie sejmu. Na zamku w Grodnie rozpoczął obrady ostatni sejm Rzeczypospolitej pod laską członka zdradzieckiej, zaprzedanej Rosji, konfederacji targowickiej marszałka Stanisława Kostki Bielińskiego. W celu zastraszenia obradujących, okupacyjne rosyjskie oddziały gen. mjr. Johanna von Rautenfelda aresztowały część sprzeciwiających się rozbiorowi posłów. Mimo czynnego sprzeciwu niewielkiej opozycyjnej grupy posłów, 22 lipca 1793 r. zawarto z Rosją układ cesyjny (ratyfikowany przez Rosję 19 sierpnia), na mocy którego Rzeczypospolita zrzekła się wschodnich obszarów z Mińskiem, Słuckiem i Kamieńcem Podolskim – ok. 250 tys. km2 z 3 mln ludności. Znacznie silniej posłowie opierali się traktatowi rozbiorowemu z Prusami. Został on zawarty dopiero po uprowadzeniu większości opozycjonistów 25 września i sterroryzowaniu izby poselskiej. W jego wyniku Prusy powiększyły się o Wielkopolskę, Kujawy oraz zachodnią Małopolskę i zachodnie Mazowsze – w sumie 58 tys. km2 z 1 mln ludności. Sejm zakończył obrady 23 listopada 1793 r. Sejm grodzieński ponadto rozwiązał konfederację targowicką, przywrócił Radę Nieustającą i jednocześnie zniósł Konstytucję 3 Maja oraz większość uchwał Sejmu Wielkiego.

W marcu 1794 r. w Rzeczpospolitej wybuchło pierwsze powstanie narodowe przeciw okupującym kraj wojskom rosyjskim, na czele którego stanął bohater amerykańskiej wojny o niepodległość i wojny w obronie konstytucji Tadeusz Kościuszko. Zwycięstwo powstańcom mogło zapewnić jedynie opanowanie, w jak najszybszym czasie, znacznej części okupowanej Polski i zorganizowanie silnej armii zdolnej do odparcia spodziewanych posiłków rosyjskich. 1 kwietnia Naczelnik wyruszył z Krakowa do Warszawy na czele ok. 1 000 żołnierzy wspartych formowanymi pośpiesznie oddziałami milicji krakowskiej złożonymi z chłopów tzw. kosynierami (ich podstawową broń bowiem stanowiły kosy z pionowo osadzonymi żeleźcami). Stopniowo armia powstańcza rosła, dołączały do niej zbuntowane jednostki wojskowe i coraz liczniejsze oddziały kosynierów. Marsz Kościuszki na Warszawę miała powstrzymać silna grupa wojsk rosyjskich gen. mjr. Fiodora Denisowa (6000 żołnierzy rosyjskich, wobec nieco ponad 4000 żołnierzy oraz ok. 1900 kosynierów polskich). Pod Racławicami, 40 km od Krakowa, jedynie część sił rosyjskich gen. Denisowa (ok. 3000 ludzi) pod komendą gen. mjr. Aleksandra Tormasowa zastąpiła drogę Polakom. Bitwa zaczęła się popołudniu. Lekceważący przeciwnika Rosjanie zaatakowali pozycje powstańcze w centrum i na lewym skrzydle. Szczególnie groźny okazał się atak kawalerii rosyjskiej prowadzony przez ppłk. Pustowałowa, który spowodował zamieszanie w szeregach polskich i rozbicie części oddziałów. Kościuszko, któremu ledwo udało się opanować sytuację, wykorzystał fakt, że nieprzyjaciel coraz większe siły zaangażował przeciw powstańczemu lewemu skrzydłu i postanowił przeprowadzić atak na centrum pozycji rosyjskich. Musiał się spieszyć, gdyż na pomoc Tormasowowi nadciągała reszta wojsk gen. Denisowa. Decydujące uderzenie na rosyjską artylerię mieli przeprowadzić kosynierzy, wsparci na obu skrzydłach przez oddziały regularnej piechoty. 320 kosynierów nie powstrzymały dwie salwy z kartaczy, i po krótkiej walce bateria rosyjska została zdobyta. Chłopi, nie znający zwyczajów wojskowych, nie brali jeńców. W walce odznaczył się szczególnie Bartosz Głowacki, który jako pierwszy dopadł rosyjskich armat, za co po bitwie został uszlachcony przez Naczelnika Kościuszkę. Ponadto on i 2 innych kosynierów, Stanisław Świstacki i Jędrzej Łakomski, zostali mianowani chorążymi w nowo sformowanym 1. Regimencie Grenadierów Krakowskich. Starty rosyjskie choć poważne nie przesądziły o zwycięstwie powstania. Ponadto nadciągające oddziały rosyjskie niebawem skutecznie zablokowały wojska powstańcze w obozie pod Połańcem, ale zwycięstwo odbiło się szerokim echem w Polsce. Na wieść o sukcesach Kościuszki powstanie wkrótce wybuchło w Warszawie i Wilnie.

Wybuch insurekcji warszawskiej.

Po klęsce w wojnie w obronie konstytucji w 1792 r. w całym kraju zawiązano szereg organizacji konspiracyjnych, które za cel stawiały sobie wyzwolenie kraju spod okupacji rosyjskiej i rządów konfederacji targowickiej. Do spisków w Warszawie udało się wciągnąć szereg wyższych polskich oficerów. Koordynację działań różnych środowisk patriotycznych miał zapewnić Tomasz Maruszewski, emisariusz Naczelnika powstania Tadeusza Kościuszki. Wybuch insurekcji przyspieszyła wieść o zwycięstwie wojsk powstańczych pod Racławicami i plotka o planowanej przez Rosjan pacyfikacji miasta w Wielką Sobotę 19 kwietnia. Walki w mieście z wojskami rosyjskimi dowodzonymi przez carskiego ambasadora Iosifa Igelströma wybuchły nad ranem 17 kwietnia. Przeciw garnizonowi rosyjskiemu liczącemu 8000 żołnierzy wystąpiło niespełna 4000 polskich żołnierzy, wspartych żywiołowo przez mieszkańców stolicy, kierowanych przez szewca Jan Kilińskiego. Wojska powstańcze stopniowo niszczyły rozrzucone po mieście rosyjskie komendy i mniejsze oddziały nieprzyjaciela. Pierwszego dnia walk szczególnie zacięte starcia miały miejsce w rejonie Krakowskiego Przedmieścia i Ogrodów Saskich. Skala ataku powstańców skłoniła część dowódców rosyjskich do wycofania podległych sobie sił z miasta. Następnego dnia kierownictwo nad wojskami powstańczymi objął gen. Stanisław Mokronowski, zaufany króla Stanisława Augusta. Walki skoncentrowały się na ul. Miodowej, gdzie mieściła się ambasada rosyjska. Ostatecznie rosyjskiemu ambasadorowi udało się, z niedobitkami swojego oddziału, wydostać poza miasto. Poległo i dostało się do niewoli powstańczej ponad 3700 żołnierzy. Walki o stolicę z mniejszymi oddziałami rosyjskimi trwały jeszcze kilka dni.

Insurekcja wileńska.

30 minut po północy 23 kwietnia 1794 r. wystrzał armatni z arsenału, umówiony wcześniej sygnał podjęcia walk przeciw Rosjanom, zapoczątkował insurekcję wileńską. Wybuch powstania w Wilnie przyspieszyły wieści o zwycięstwach wojsk Tadeusza Kościuszki pod Racławicami, wyzwoleniu Warszawy z rąk Rosjan oraz akces niedalekich Szawli do powstania. Gen. mjr. Nikołaj Arseniew, dowódca garnizonu carskiego Wilna, zlekceważył możliwość przeprowadzenia skutecznego ataku na Rosjan przez Litwinów i Polaków. Na jego opinię wpłynęła dysproporcja sił – w Wilnie stacjonowało 1500-2100 rosyjskich żołnierzy, podczas gdy wojska litewskie liczyły jedynie 700 bagnetów. Nie zraziło to jednak powstańców. Żołnierzy z korpusu artylerii litewskiej, 4. Regimentu Pieszego Buławy Polnej Litewskiej oraz 7. Regimentu Pieszego Litewskiego, których wsparli mieszkańcy Wilna poprowadzili płk Jakub Jasiński i Karol Prozor. Niewielkie, wydzielone oddziały uderzyły na bramy, gdy główne siły powstańcze skierowano przeciw komendanturze garnizonu, kwaterom gen. Arseniewa i jednego z głównych działaczy konfederacji targowickiej na Litwie hetmana wielkiego litewskiego Szymona Kossakowskiego. Rosjanie zostali kompletnie zaskoczeni. Pełny sukces osiągnięto po zaledwie 2 godzinach walk i kosztem minimalnych strat. Do niewoli dostał się dowódca sił rosyjskich - gen. Arseniejew oraz hetman Kossakowski wraz ponad 1000 carskich żołnierzy. 2 dni po wyzwoleniu miasta hetman Kossakowski został stracony. W ten sposób insurekcję kościuszkowska czynnie poparli mieszkańcy Wielkiego Księstwa Litewskiego.

W miarę rozszerzania się powstania w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim pojawiła się konieczność scentralizowania władzy powstańczej i skoordynowania działań administracyjno-politycznych w całym kraju. W tym celu w obozie warownym wojsk powstańczych pod Połańcem Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej, Tadeusz Kościuszko powołał rząd powstańczy – Radę Najwyższą Narodową. Miała ona 8 wydziałów, którymi kierowali radcy i 32 zastępców. Wśród najważniejszych działaczy, którzy weszli w skład powstańczego rządu byli m.in.: Ignacy Potocki (Wydział Interesów Zagranicznych), Ignacy Wyssogota Zakrzewski (Wydział Żywności), ks. Hugo Kołłątaj (Wydział Skarbu) oraz gen. mjr Stanisław Wielowieyski (Wydział Potrzeb Wojskowych). Rada Najwyższa Narodowa zastąpiła Radę Zastępczą Tymczasową (w Polsce) i Najwyższą Radę Tymczasową Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Bitwa pod Szczekocinami.

W batalii pod Szczekocinami starł się piętnastotysięczne wojska Tadeusza Kościuszki z dwudziestosiedmiotysięczną armią prusko-rosyjską, dowodzoną przez króla Prus Fryderyka Wilhelma II i gen. mjr. Fiodora Denisowa. W wyniku bombardowania polskich pozycji przez pruską artylerię już na samym początku starcia polegli gen. mjr Józef Wodzicki, a niedługo później gen. mjr Jan Grochowski, gdy powstrzymywał kosynierów I Regimentu Piechoty przed ucieczką. Mimo przewagi nieprzyjaciela, Kościuszko zadecydował się, po krwawym odparciu natarcia grenadierów pruskich gen. Klinkowströma, na kontruderzenie II Regimentu Pieszego. Z najwyższym trudem został on jednak powstrzymany przez artylerię nieprzyjacielską. Kolejny kontratak na pruskie ugrupowanie Polacy przeprowadzili dzięki luce, jaka pojawiła się w ugrupowaniu wojsk prusko-rosyjskich w wyniku źle wykonywanego natarcia. Do ataku na oddziały nieprzyjaciela Kościuszko skierował I Regiment Piechoty im. Królowej Jadwigi. Piechotę pruską od niechybnej klęski uratowała szarża kawalerii prusko-rosyjskiej. Załamała się ona jednak, dzięki mężnej postawie kosynierów i pikinierów. Groźny atak przeprowadziła kawaleria rosyjska, która pokonała jazdę powstańczą ks. Eugeniusza Sanguszki i przeprowadziła atak na piechotę polską. Batalion III Regimentu uciekł wówczas z pola bitwy, natomiast I Regiment choć zdążył sformować czworoboki, poniósł  ciężkie straty od ognia własnej artylerii. Powstańczy artylerzyści, oddawszy w zamieszaniu salwę do atakującej nieprzyjacielskiej kawalerii, omyłkowo ostrzelali również własnych piechurów. Mimo ciężkich strat, atak jazdy rosyjskiej załamał się. Ostatecznie Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej Tadeusz Kościuszko zadecydował o wycofaniu oddziałów powstańczych wobec znacznej przewagi nieprzyjaciela. W czasie tego manewru, osłaniający odwrót wojsk polskich, kosynierzy 1. Pułku Grenadierów Krakowskich, uderzyli na pruską artylerię, lecz zostali odparci ponosząc ciężkie starty. Śmiertelne rany odniósł wówczas bohater racławickiej batalii Bartosz Głowacki. Przeważające, niemal dwukrotnie silniejsze oddziały mocarstw zaborczych, zawdzięczały sukces jedynie dwukrotnej przewadze liczebnej i czterokrotnej przewadze ilości dział (134 działa prusko-rosyjskie do 33 polskich).

Kapitulacja Krakowa.

Po dotkliwej porażce wojsk powstańczych pod Szczekocinami 6 czerwca, jedynym dużym ośrodkiem powstańczym na południu kraju był Kraków. Po bitwie szczekocińskiej był on jednak odcięty od rejonów ogarniętych powstaniem i nie mógł liczyć na szybką pomoc. Jego garnizonem liczącym ok. 3000 ludzi, z których tylko połowa była uzbrojona w broń palną , dowodził gen. mjr Ignacy Wieniawski. Gen. Wieniawski mógł też liczyć na pomoc ze strony oddziałów pospolitego ruszenia płk. milicji krakowskiej Franciszka Bukowskiego (ok. 2000 ludzi) oraz rekrutów rtm. Kazimierza Cieńskiego (ok. 1500-2000 ludzi). Wszystkie te oddziały jednak, na wieść o bitwie szczekocińskiej, ogarnęło zwątpienie. Zgodnie z tajną dyspozycją naczelnika powstania Tadeusza Kościuszki, gen. Wieniawski mógł oddać Kraków, nieprzygotowany do długiej obrony, jedynie warunkowo wojskom austriackim; zakazywał on jednak kapitulacji miasta przed wojskami rosyjskimi lub pruskimi. Tymczasem król Prus Fryderyk Wilhelm II skierował 2 kolumny wojsk na ogarniętą powstaniem dawną stolicę Polski. Z armii głównej wydzielił oddział gen. Karla Elsnera (2000 żołnierzy), a z Bytomia wysłał gen. Friedricha Ruitsa z 5000 żołnierzy. Na wieść o skierowaniu przez Prusaków znacznych sił przeciw Krakowowi, Tadeusz Kościuszko zaczął przygotowywać odsiecz dla miasta. Niestety, gen. Wieniawski, nie widząc szans na skuteczną obronę miasta, zachęcał stojące w pobliżu wojska austriackie do wkroczenia do miasta. Nie doczekawszy się ich, złożył dymisję, po czym poddał bezprawnie miasto początkowo Austriakom, a następnie stojącym pod Krakowem Prusakom, sabotując działania nowego komendanta Krakowa ppłk. Jana Kalka, który rozpoczął reorganizację obrony miasta. W ogólnym zamieszaniu i nie widząc szans na skuteczny opór, w obliczu nastrojów kapitulanckich, zarówno wśród znacznej części mieszkańców miasta, jak i dezorganizowaniu obrony przez gen. Wieniawskiego, ppłk Kalk oddał miasto wojskom pruskim. Mimo tego, w trakcie negocjacji wybuchły nieskoordynowane i chaotyczne walki z wkraczającymi do miasta Prusakami. Ponadto przez kilka godzin broniła się załoga Wawelu. Obaj dowódcy miasta Krakowa – gen. Wieniawski i ppłk Kalk zostali za zdradę i dezercję zaocznie skazani przez powstańczy sąd wojenny na infamię, degradację i karę śmierci.

Na początku lipca 1794 r. podczas insurekcji kościuszkowskiej wojska rosyjsko-pruskie liczące łącznie ok. 40000 żołnierzy ze 190 armatami podeszły pod Warszawę. Stolica Rzeczpospolitej była słabo przyszykowana do obrony. Choć garnizon liczył 36000 żołnierzy i 15500 milicjantów, których wspierało 140 dział, to budowane od kilku tygodni umocnienia wokół miasta były dalekie od ukończenia. Pragnąc zmylić powstańców co do kierunku głównego ataku, Prusacy i Rosjanie podjęli szereg ataków pozorowanych na polskie pozycje 18, 20 i 24 lipca, jednocześnie szykując się do uderzenia. Pierwszy ze szturmów nastąpił 27 lipca. Jego celem była reduta na Woli strzegąca zachodniego przedmieścia Warszawy (dziś jest to zachodnia dzielnica stolicy Polski), gdyż jej opanowanie pozwoliłoby nieprzyjacielowi rozpocząć szturm głównej linii obrony polskiej. Prusacy, przygotowując uderzenie, wykorzystali informacje od jeńca polskiego, który podał dokładną dyslokację polskich oddziałów. O świcie 27 lipca dwa bataliony pruskiej piechoty, wsparte przez huzarów, z zaskoczenia uderzyły i wyparły oddziały gen. lejt. Józefa Zajączka z reduty. Gen. Zajączek zdecydował się odbić utracone pozycje. Po kanonadzie artyleryjskiej, na nieprzyjaciela uderzyli żołnierze z 9. Regimentu Pieszego i 10. Regimentu Pieszego Grenadierów oraz I Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej. Posiłki pruskie powstrzymały jednak Polaków i natarcie załamało się. Powstańcy utracili kilkudziesięciu jeńców oraz chorągiew 10. Regimentu. Ostatecznie ani Prusakom ani Rosjanom nie udało się zdobyć Warszawy w letnim oblężeniu w 1794 r.

Podczas insurekcji kościuszkowskiej na początku lipca 1794 r. wojska rosyjsko-pruskie Fryderyka Wilhelma II liczące łącznie ok. 40000 żołnierzy, wspartych 190 armatami, podeszły pod Warszawę. Słabo wzmocnionej fortyfikacjami polowymi stolicy Polski broniło 36000 żołnierzy, 15500 milicjantów ze 140 działami. Walki rozpoczęły się na przedpolu miasta. Uderzeniami takimi jak te z 18, 20 i 24 lipca nieprzyjaciele pragnęli zmylić główny kierunek ataku. Pierwszy ważniejsze uderzenie miało miejsce 27 lipca. Wówczas to Prusakom udało się zdobyć i utrzymać redutę wolską. Jednak generalny szturm nastąpił dopiero miesiąc później, 26 sierpnia. Ponieważ miesięczne walki na zachodnich przedmieściach Warszawy doprowadziły do skoncentrowania się tam wojsk powstańczych, dowództwo pruskie zdecydowało się uderzyć na miasto na mniej strzeżonym odcinku północnym, bronionym przez dywizję ks. Józefa Poniatowskiego. Siły pruskie, podzielone na dwie kolumny pod komendą gen. mjr. Friedricha Götza i gen. mjr. Karla Pollitza, uderzyły przed świtem na umocnienia powstańcze na Szwedzkich Górach, Wawrzyszewie i Parysowie. Kolumna południowa, dowodzona przez gen. Pollitza, wdała się w ciężką walkę na Parysowie i została początkowo odparta, a jeden z regimentów pruskich stracił w walce sztandar. Jednak północnej kolumnie, złożonej z 3 batalionów regimentu Hollwede pod komendą gen. Götza, udało się zaskoczyć obrońców Szwedzkich Gór. 2000 żołnierzy pruskich niepostrzeżenie podeszło pod polskie umocnienia i w krótkiej walce z 800 obrońcami szybko zdobyli polskie reduty. Niedługo potem zaś korzystając z łatwego sukcesu wojska nieprzyjacielskie zajęły Wawrzyszew. Książę Józef Poniatowski, dowodzący na tym odcinku obrony, próbował bezskutecznie odbić utracone pozycje, ale wpadł w wir walki, podczas której został ranny i stracił możliwość koordynacji działaniami swojej dywizji. Wstrząśnięty niepowodzeniem ks. Józef zdał dowództwo odcinka gen. mjr. Janowi Henrykowi Dąbrowskiemu. W ślad ze zdobyciem Wawrzyszewa, Prusacy gen. Pollitza ponowili atak na Parysów, który został tym razem zajęty niemal bez walki. Tam jednak Prusacy się nie utrzymali, gdyż ponieśli ciężkie straty w ogniu powstańczej artylerii z baterii na Skalszczyźnie. Również żołnierze gen. Götza zostali odparci od Powązek, a generalny szturm mimo pewnych zdobyczy terenowych został powstrzymany. Ponowne uderzenie Prusaków na Warszawę, jakie nastąpiło 2 dni później skończyło się kompletną porażką i utratą wcześniej zajmowanych stanowisk. Warszawa zaś utrzymała się jako ośrodek powstańczy do listopada 1794 r.

Samowładcy ustanowili w woyskach swoich powierzchowne dystynkcje; potrzebują oni zachęcać woysko swe tym silniej, im woyny, które dla pychy tylko swoiey prowadzą, nie interesuią żadnego z walczących. Inszy iest przypadek woyska naszego, kiedy w nim officer i żołnierz wie, za co się bie (…) i od oyczyzny (…) nadgrody i wdzięczności spodziewać się powinien. Tym celem najwyższy Naczelnik dla dystynguiących się officerów i żołnierzy ustanowił dystynkcją w obrączkach złotych. Tymi słowami Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej Tadeusz Kościuszko zakomunikował w Gazecie Rządowej z 11 września 1794 r. wprowadzenie odznaczenia "Oyczyzna Obrońcy swemu". Nagroda ta, wykonana w formie obrączki z wygrawerowanym napisem i numerem była nadawana za szczególne wyróżnienie się na polu walki i wkład w walce o niepodległość kraju. Prawo do jej nadania stwierdzała komisja złożona z 3 oficerów, którzy zaświadczali o niezwykłym męstwie okazanym przez żołnierza na polu bitwy. Listę odznaczonych publicznie ogłaszano w prasie powstańczej. Faktycznie samo odznaczenie nadawano już wcześniej, lecz publicznie ogłoszono jego utworzenie dopiero komunikatem prasowym Tadeusza Kościuszki. Wraz z nim opublikowano również listę odznaczonych z nazwiskami 11 oficerów i żołnierzy, wśród których znaleźli się m.in.: gen. Józef Zajączek, gen. Jan Henryk Dąbrowski i prezydent Warszawy Ignacy Zakrzewski. Najwyższy Naczelnik wprowadził tę dystynkcję, aby nie stosować, wprowadzonego przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dwa lata wcześniej Orderu Virtuti Militari. Powodem tego był krytyczny stosunek naczelnika powstania do ostatniego króla Polski, który w lipcu 1792 r. aktem przystąpienia do konfederacji targowickiej zdecydował się na kapitulację w wojnie w obronie konstytucji przed Rosją.

Tuż przed trzecim rozbiorem w 1795 r., który wymazał Polskę z map Europy, ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski został zmuszony do opuszczenia Warszawy. Pod eskortą 120 dragonów rosyjskich udał się do Grodna pod kuratelę Nikołaja Repnina, dawnego ambasadora Rosji w Rzeczpospolitej a obecnie carskiego wielkorządcy Litwy. W Grodnie ostatni król Polski podpisał 25 listopada abdykację – akt niezgodny z polskim prawem (od czasów abdykacji króla Jana Kazimierza sejm zakazał zrzeczenia się tronu władcom). W miejscowości tej Stanisław August pozostał do lutego 1797 r., kiedy zabrano go do Petersburga. Tam zmarł w 12 lutego 1798 r., 15 miesięcy po śmierci carycy Katarzyny II, która doprowadziła do rozbiorów Polski.

Konwencja petersburska. W Petersburgu miało miejsce podpisanie konwencji między Austrią, Rosją i Prusami. Układ delimitację granic między państwami zaborczymi, które podzieliły się ziemiami Rzeczypospolitej Obojga Narodów po trzecim rozbiorze. Konwencja nakazywała szlachcie posiadającej majątki w więcej niż jednym państwie, pod groźbą konfiskaty dóbr, określenie przynależności państwowej. Traktat ten ostatecznie usankcjonował III rozbiór Polski, jednak walka o niepodległość kraju właśnie się rozpoczynała we Włoszech. Miała ona trwać aż do 1918 r.

Mimo klęski Austriaków w północnych Włoszech pod Marengo i zwycięstw gen. Jeana Moreau w Niemczech po Engen i Biberach oraz zawarcia rozejmów w Alessandrii z 17 czerwca i w Parsdorf z 15 sierpnia 1800 r., monarchia habsburska liczyła, że chwilowa przerwa w działaniach wojennych pozwoli jej lepiej przygotować armię do decydującej fazy wojny. 12 listopada Francuzi, rozumiejąc, że Austriacy nie zamierzają zawrzeć pokoju tylko szykują się do wojny, wypowiedzieli rozejm. Działania zbrojne rozpoczęły się ok. 27 listopada. W skład sił francuskich walczących nad Renem, w szeregach Korpusu Dolnego Renu, wchodziła Legia Naddunajska pod komendą gen. Karola Kniaziewicza. Oddziały te na początku listopada znajdowały się na leżach zimowych nad Neckarem, skąd, jeszcze przed wypowiedzeniem rozejmu, wyruszyły w dwóch kolumnach w kierunku Monachium, a następnie na Ebersberg. Były to łącznie 3 bataliony piechoty, jeden niezbyt liczny czteroszwadronowy pułk kawalerii i kompania artylerii konnej (ok. 2 800 szabel i bagnetów). 30 listopada oddziały te skoncentrowano w Zornolding i podporządkowano je gen. Decaenowi. Zgodnie z planem Legia maszerowała na czele swej dywizji, stanowiącej część francuskiego prawego skrzydła. Bitwa zaczęła się rankiem 3 grudnia. Na prawym skrzydle francuskim, po początkowym sukcesie, oddziały gen. Droueta natknęły się na przeważające siły austriackie i zaczęły stopniowo wycofywać się. Ok. 11.00, gdy front francuski zaczął pękać, na pole walki nadciągnęli Polacy, najpierw kawaleria z artylerią konną, a za nimi piechota. Uderzenie było tak silne, że kolumny nieprzyjacielskie zaczęły się pośpiesznie cofać ze startą wielu jeńców. Wśród niezwykłych czynów jakie miały miejsce tego dnia, jeden zdumiewa swoją brawurą. Polski ułan Jan Pawlikowski wziął do niewoli wraz ze strzelcem konnym Côteboeufem kompanię piechoty austriackiej – ponad 50 żołnierzy z oficerami. Po tym sukcesie na Polaków uderzył pod St. Christoph oddział ok. 3000 Austriaków, prowadzony przez gen. Riescha. Wywiązała się zacięta walka i dopiero uderzenie na tyły austriackie części oddziałów Decaena zmusiło nieprzyjaciela do wycofania się. Jednocześnie ok. 13.00 polscy ułani uderzyli z boku na, atakowaną już od czoła i od tyłu, kolumnę Kollowratha. Wówczas sławą okrył się por. Telesfor Kostanecki, który na czele 8 ułanów zdobył 6 gotowych do strzału dział, bronionych przez kompanię piechoty. W końcowym epizodzie bitwy oddziały Kniaziewicza zamknęły pierścień okrążenia wokół kolumny Kollowratha. Bitwa zakończyła się po zmroku, ok. godz. 15.00. W wyniku starcia nieprzyjaciel utracił ok. 20 000 w zabitych, rannych i jeńcach, 80 dział i ok. 200 wozów z amunicją. Zwycięstwo to okupiono utratą zaledwie 1200 zabitych i rannych oraz 600 jeńców. Polacy utracili niespełna 200 żołnierzy.