Po detronizacji Zygmunta III Wazy z tronu szwedzkiego, realizując obietnice z czasów elekcji, król wydał akt inkorporacji Estonii do Rzeczypospolitej. Wydarzenie to stało się przyczyną wybuchu wojen polsko-szwedzkich. Działania zbrojne toczyły się początkowo na obszarze Inflant (Estonia i część Łotwy). Oblegające Kokenhausen oddziały polsko-litewskie zostały zaatakowane przez idącą na odsiecz załodze armię szwedzką. Armią Rzeczypospolitej dowodził hetman wielki litewski Krzysztof "Piorun" Radziwiłł. Do swojej dyspozycji miał ponad 3 tys. żołnierzy (2900 jazdy, 300 piechurów oraz 17 dział). Nieprzyjacielskie oddziały Carla Carlssona Gyllenhielma były liczniejsze - 4 tys. jazdy i 900 piechurów, wspieranych przez ok. 20 dział. Bitwę rozpoczął atak Szwedów na lewym skrzydle. Szarżę powstrzymały wojska polskie, po czym nastąpił kontratak husarii. Uderzenie ciężkiej jazdy przełamało linie szwedzkie, zmuszając jazdę nieprzyjaciela do ucieczki. Losy zmagań na prawym skrzydle przesądziła artyleria, która celnym ogniem wsparła atak polskiej kawalerii. Bitwa zakończyła się zwycięstwem wojsk Rzeczypospolitej. W batalii odznaczyli się Jan Karol Chodkiewicz oraz Janusz Radziwiłł. Tego samego dnia twierdza w Kokenhausen skapitulowała. Kampania ta była pierwszą z szeregu starć polsko-szwedzkich w ciągu kolejnych 120 lat w walce panowanie nad Inflantami.

Zdobycie Fellina

W 1599 r. monarcha polski, Zygmunt III Waza, który również był dziedzicznym władcą Szwecji został zdetronizowany ze szwedzkiego tronu. W odpowiedzi Zygmunt III w 1600 r. inkorporował Estonię do Rzeczypospolitej. Zapoczątkowało to wojnę między Szwecją a Rzeczpospolitą. Rozpoczynając ofensywę w 1600 r. armia króla szwedzkiego, Karola IX Sudermańskiego zajęła wiele twierdz w Inflantach, między innymi również Fellin. Na pomoc wojskom litewskim w 1601 r. wyruszył na czele armii koronnej hetman wielki Jan Zamoyski. 25 marca 1602 r. czterotysięczne wojska Rzeczpospolitej  rozpoczęły oblężenie zamku w Felinie. Podczas oblężenia zginął przywódca stronnictwa polskiego w Inflantach, Jerzy Farensbach, który sprawował funkcję wojewody wendeńskiego. Na przełomie kwietnia i maja przybyły posiłki wraz z oblężniczą artylerią pod wodzą hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego. 4 maja artyleria polska wybiła wyłom w murach miejskich co pozwoliło wedrzeć się piechocie polskiej i zająć całe miasto. Załoga szwedzka wycofała się do zamku. Dowódcy polscy wyznaczyli 16 maja na datę rozpoczęcia szturmu. Wojska polskie zostały krwawo odparte przez broniących się Szwedów. Następnego dnia, gdy wojska hetmana szykowały się do kolejnej próby zdobycia zamku, obrońcy zgodzili się na kapitulację. Jednak pozostający na zamku Finowie nie zgodzili się poddać, a ich dowódca wysadził magazyn prochu w powietrze.

Jan Zamoyski był jedną z najwybitniejszych postaci polskiej sceny politycznej przełomu XVI i XVII w. Karierę rozpoczął za panowania ostatniego Jagiellona, króla Zygmunta II Augusta, obejmując w 1565 r. stanowisko sekretarza królewskiego. Zdobył wówczas popularność wśród szlachty, dzięki głoszeniu haseł propagujących demokrację szlachecką. Popierał stronnictwo antyhabsburskie. Za panowania Stefana Batorego osiągnął najwyższe urzędy w Rzeczypospolitej. Od 1576 r. sprawował urząd podkanclerzego koronnego, a następnie w 1578 r. otrzymał kanclerstwo wielkie koronne. Za wierną służbę Batory mianował go pierwszym dożywotnim hetmanem wielkim koronnym w 1581 r. Od tego momentu przyjmuje się w organizacji wojska Rzeczypospolitej dożywotne sprawowanie urzędu hetmana. Po śmierci króla czynnie wspierał kandydaturę szwedzkiego królewicza Zygmunta Wazy na tron Polski. Zapewnił mu tron, pokonując wojska Maksymiliana Habsburga w bitwie pod Byczyną. Wspierał karierę wojskową swojego kuzyna, Stanisława Żółkiewskiego, który okazał się jednym z najwybitniejszych wodzów okresu staropolskiego. Założył i ufundował Akademię Zamoyską oraz Zamość, który stał się najnowocześniejszą fortecą w Rzeczypospolitej.

W 1587 r. na władcę Rzeczypospolitej szlachta wybrała spokrewnionego z Jagiellonami Zygmunta III Wazę. Nowo obrany monarcha pokonał nie tylko na polu elekcyjnym, ale również zbrojnie kandydata habsburskiej rodziny cesarskiej. Zygmunt III zdawał sobie sprawę, że nie może pozostawać w konflikcie z jednym z najważniejszych państw w Europie. Dlatego szybko unormował stosunki, a nawet w 1592 r., wbrew opinii części szlachty nieprzychylnej polityce prohabsburskiej, pojął za żonę Annę, córką Karola Habsburga. Małżeństwo, choć krótkie (Anna zmarła w 1598 r.), okazało się szczęśliwe i zaowocowało następcą – królewiczem Władysławem. Zygmunt poślubił kolejną Habsburżankę, siostrę Anny Konstancję. Wzbudziło to wielkie oburzenie części szlachty, obawiającej zbytniego wpływu Habsburgów na politykę Rzeczypospolitej. Kanclerz Jan Zamoyski zarzucał nawet Zygmuntowi chęć oddania korony polskiej Habsburgom. Na przeszkodzie małżeństwu, stało także zbyt bliskie spowinowacenie z Konstancją. W ten sposób król naraził się również na zarzut kazirodztwa. Jednak król postawił na swoim, uzyskując dyspensę papieską. Małżeństwo zawarto per procura w Grazu w 1605 r. Zygmunta zastąpił w ceremonii marszałek Zygmunt Myszkowski. Szesnastoletnia Habsburżanka, w towarzystwie matki i coraz liczniej przybywających Polaków, ruszyła do Polski. W Wieliczce dołączył do pochodu nieznany szlachcic, którym okazał się Zygmunt III. Teściowa dopiero po chwili rozpoznała zięcia, a młoda żona „upadła do nóg króla Jegomości”. Oficjalne pierwsze spotkanie miało miejsce dopiero 4 grudnia 1605 r. w Łobzowie, po którym nastąpił uroczysty wjazd do Krakowa. I ten właśnie wjazd został upamiętniony na tzw. rulonie polskim, zwanym także rolką sztokholmską. Rulon jest bardzo dobrym źródłem na temat zwyczajów dworu polskiego, panującej mody, a także nieocenionym źródłem dla historyków wojskowości.

W czasie odwrotu wojsk polskich z Mołdawii, po porażce pod Cecorą, oddziały hetmana Żółkiewskiego zostały rozbite pod Mohylewem. Sam hetman zginął, zaś hetman polny koronny Stanisław Koniecpolski dostał się do tureckiej niewoli. Stanisław Żółkiewski słynnym zwycięstwem pod Kłuszynem 4 lipca 1610 r. otworzył drogę oddziałom koronnym na Moskwę i umożliwił zajęcie przez Polaków Kremla moskiewskiego.

Detronizacja z tronu szwedzkiego króla Zygmunta III Wazy, który od 1587 r. był królem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a w 1592 r., po śmierci swego ojca Jana III został również królem Szwecji rozpoczęła długotrwały okres wojen polsko-szwedzkich, które z przerwami trwały od 1600 do 1660 r. W 1600 r. w odwecie za detronizację król Polski ogłosił włączenie pozostałych przy nim Inflant Północnych (Estonii) do Polski. W odpowiedzi wojska szwedzkie wkroczyły do Inflant. Początkowo walki toczono na pograniczu inflanckim, a jedno z najważniejszych i największych miast regionu – Ryga – znajdowała się poza obszarem działań wojennych. Jednak Strategiczne położenie tego portowego miasta, które pozwalało kontrolować handel w północno-wschodniej części Morza Bałtyckiego, sprawiło, że stało się ono głównym celem Szwedów. W 1621 r., wykorzystując zaangażowanie Rzeczypospolitej w wojnie z Imperium Osmańskim, król szwedzki, Gustaw II Adolf wysadził desant pod Rygą. Wojska nieprzyjaciela, liczące ok. 17 tys. żołnierzy, miały przeciwko sobie zaledwie 1,5 tys. Litwinów pod wodzą hetmana polnego litewskiego Krzysztofa Radziwiłła. Dowódca litewski nie był wstanie powstrzymać najeźdźców, którzy 21 sierpnia rozpoczęli oblężenie miasta. Garnizon Rygi stanowiło jedynie 900 regularnych żołnierzy (w tym dwie chorągwie rajtarskie) oraz ok. 3,5 tys. mieszczan. Po miesiącu walk obrońcy skapitulowali. Następnym celem armii szwedzkiej była stolica Kurlandii, Mitawa, którą zajęto bez walki. W 1622 r. wojska Rzeczypospolitej przeszły do ofensywy, odbijając część zajętych miejscowości. Wyczerpane wojną oba państwa zawarły rozejm w Mitawie, na mocy którego Kurlandia w dalszym ciągu była lennem Rzeczypospolitej, a południowo-wschodnie Inflanty z Dyneburgiem weszły w skład Rzeczypospolitej jako województwo inflanckie i zaczęto je nazywać Inflantami Polskimi. Rozejm trwał do 1625 r.

Zakończona klęską interwencja hetmana wielkiego koronnego, Stanisława Żółkiewskiego w Mołdawii stała się bezpośrednią przyczyną wojny pomiędzy Rzeczypospolitą a Imperium Osmańskim. Bitwa pod Cecorą w 1620 r., w której poległ hetman Żółkiewski wstrząsnęła Rzeczpospolitą i spowodowała uchwalenie większych podatków na wojsko. Zostały one przeznaczone na nowe zaciągi i przygotowania do rozpoczynającej się wojny. Postanowiono zwołać pospolite ruszenie oraz zmobilizować jak największą ilość Kozaków. Już w połowie 1621 r. na pogranicze polsko-tureckie przybyły pierwsze oddziały koronne, a w lipcu nadciągnął hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz. Polscy dowódcy wybrali Chocim jako miejsce koncentracji wojska Rzeczypospolitej. W sierpniu pod murami twierdzy znalazło się blisko 30 tys. żołnierzy, a dołączyć do nich miało ok. 20 tysięcy Kozaków pod wodzą Piotra Konaszewicza Sahajdacznego. Sułtan Osman II na czele stutysięcznej armii stanął 2 września pod Chocimiem i przystąpił do oblężenia twierdzy. Od pierwszych dni wojska tureckie rozpoczęły regularne oblężenie, przeprowadzając co kilka dni szturmy. Aby przeciwdziałać pracom oblężniczym, dowódcy połączonych wojsk koronnych i kozackich decydowali się na nocne ataki na umocnienia tureckie. Sytuacja wojsk Rzeczypospolitej uległa znacznemu pogorszeniu, gdy zachorował jej wódz naczelny, Jan Karol Chodkiewicz. Hetman litewski cieszył się rzadko spotykaną reputacją wśród swoich podkomendnych i jego choroba wywołała wielkie zaniepokojenie. Gdy 24 września zmarł, fakt ten przez kilka tygodni ukrywano. O wyniku walk decydowało lepsze wyszkolenie piechoty i artylerii Polaków. Nie mogąc zdobyć obozu, sułtan zdecydował się na walkę na wyczerpanie i postanowił przeciąć komunikację wojsk polskich z zapleczem. Kluczowym czynnikami były się czas i pogoda, szybko zbliżająca się jesień oznaczała pogorszenie pogody, a to mogło utrudnić wojskom osmańskim prowadzenie prac oblężniczych. Turcy, blokując linie komunikacyjne, liczyli na zagłodzenie armii Rzeczypospolitej. Wyczerpane długimi działaniami wojennymi obie strony zdecydowały się na podjęcie rozmów pokojowych. Po kilkudniowych rokowaniach Polska uznała zwierzchność turecką nad Mołdawią, a sułtan obiecał powstrzymać napady Tatarów na Rzeczypospolitą, która w zamian zobowiązała się do ukrócenia wypraw kozackich na ziemie Imperium Osmańskiego. Trwające ponad miesiąc intensywne walki pochłonęły blisko 8 tysięcy żołnierzy polskich oraz 7 tysięcy wspierających ich kozaków. Turcy stracili ponad 25 tys. żołnierzy.

Po sukcesach w Inflantach i Kurlandii król Szwecji, Gustaw Adolf postanowił uderzyć na Pomorze. Chciał on przenieść działania wojenne na ważne strategicznie ziemie dla Rzeczypospolitej oraz zmusić Zygmunta III do zawarcia pokoju i zrzeknięcia się ostatecznie praw do korony szwedzkiej. Szwedzi starannie przygotowali się do nowej kampanii tworząc potężną flotę, złożoną ze 125 okrętów i statków transportowych, na pokładach których znajdowało się 14000 żołnierzy. Na początku lipca 1626 r. monarcha szwedzki rozpoczął działania wojenne od lądowania w Piławie. Głównym celem operacji był Gdańsk, którego jednak nie udało się zająć, ale wojska szwedzkie, wykorzystując efekt zaskoczenia, zajęły w przeciągu zaledwie 20 dni znaczną część prowincji Prus Królewskich. Kontynuując marsz, Szwedzi przeprawili się przez Wisłę i zajęli Tczew, Gniew i Starogard, a okręty wysadziły desant, który zajął Oliwę oraz Puck. Po przełamaniu obrony polskiej pod Kiezmarkiem Gustaw Adolf postanowił przejść do ofensywy na Gdańsk. Na jego drodze stanęła armia polska licząca około 8 tys. żołnierzy pod dowództwem hetmana polnego koronnego Stanisława Koniecpolskiego. Wojska oddzielone były od siebie mokradłami Motławy, przez które przebiegały dwie groble. Bitwę, która rozegrała się niedaleko Tczewa, rozpoczął Gustaw II Adolf pozorując atak rajtarii. Początkowo Koniecpolski wydał rozkaz uderzenia na przeciwnika przez groble, gdy jednak ujrzał umocnione pozycje Szwedów, podjął decyzję o odwrocie i nakazał piechocie sypać szańce oraz zabezpieczyć obie groble. Król szwedzki wykorzystał tę sytuację rzucając do ataku swoją jazdę. Pierwszy raz w otwartym polu jazda koronna, walcząc na broń białą, uległa szwedzkim rajtarom. Sytuację uratował ogień polskiej piechoty z szańców. Obie armie wycofały się na swoje pozycje. Drugiego dnia na polską piechotę, po ostrzelaniu jej przez artylerię szwedzką, uderzyła piechota nieprzyjaciela. Po krwawej walce Szwedom udało się opanować polskie umocnienia. Gustaw II Adolf osobiście badał możliwość przeprawy przez rzekę obserwując przez lunetę pole walki. Prawdopodobnie wtedy został rozpoznany przez dowódcę polskiej roty pieszej, Samuela Nadolskiego. Nadolski, jak podają przekazy, wybrał dwóch najlepiej strzelających żołnierzy ze swojego oddziału i kazał im oddać strzały w kierunku grupy znajdującej się po drugiej stronie rzeki, w której znajdował się szwedzki monarcha. Obaj strzelcy oddali celne strzały, trafiając Gustawa Adolfa w szyję i ramię. Pozbawiona dowódcy armia nie przejawiała już inicjatywy, natomiast hetman Koniecpolski nie dysponował wystarczającymi siłami, aby zwyciężyć przeciwnika. Polacy, choć nie rozbili armii szwedzkiej, to uniemożliwili jej rozpoczęcie oblężenia Gdańska.

Wojny polsko-szwedzkie toczyły się od początku XVII w. W pierwszej fazie konfliktów polsko-szwedzkich działania wojenne prowadzono w Inflantach, na obrzeżach Rzeczpospolitej, a zagrożenie szwedzkie szlachcie wydawało sie bardzo odległe. Dopiero w czasie wojny polsko-szwedzkiej o ujście Wisły z lat 1626-1629 pierwszy raz armia szwedzka stanęła na ziemiach, które miały wielkie znaczenie dla polskiej gospodarki. Obszarem działań wojennych zostało objęte Pomorze Gdańskie, przez co odcięto drogę spławną do Gdańska dla towarów z Polski centralnej. W początkowej fazie wojny wojska polskie ponosiły porażki. Sytuacja uległa zmianie, gdy na teatr działań wojennych przybyły wojska zawodowe pod wodzą hetmana Stanisława Koniecpolskiego. W 1629 r., gdy zakończyła się niepowodzeniem wyprawa armii Gustawa II Adolfa na Grudziądz, monarcha szwedzki zdecydował wycofać się do Malborka. Stanisław Koniecpolski, dowódca wojsk koronnych, postanowił wówczas rozbić wycofującą się piechotę szwedzką. Polacy ruszyli w pościg i rozbili straż tylnią pod komendą Jana, hr. Renu. Gustaw II Adolf próbował powstrzymać polskie chorągwie, kierując przeciw nim jazdę szwedzką. Jednak i ona została rozbita przez szarżę polskiej kawalerii. Również ostatnie oddziały kawalerii szwedzkiej wysłane przez Feldmarsz. Wrangla zostały pokonane. Ale dzięki ich poświęceniu szwedzka piechota zdążyła się schronić za umocnieniami Sztumu, a w nocy wymknęła się do Malborka. Zwycięstwo hetmana Koniecpolskiego zmusiło króla Szwecji Gustawa II Adolfa do defensywy.

Pokój wieczysty w Polanowie.

Pokój polanowski kończył wojnę toczoną w l. 1632-1634, kiedy to car Rosji Michał I, wykorzystując bezkrólewie panujące w Rzeczypospolitej po śmierci Zygmunta III, zaatakował jedno z najważniejszych miast-twierdz pogranicza litewsko-rosyjskiego – Smoleńsk. Miasto to było strategicznie położone na drodze z Wilna do Moskwy, stwarzając dogodne pozycje wyjściowe do ataku na centralne ziemie przeciwnika. Przez dwa lata wojska rosyjskie pod wodzą Michała Szeina próbowały bezskutecznie zdobyć Smoleńsk. Wiosną 1633 r. ruszyła odsiecz polska pod wodzą nowo obranego monarchy, Władysława IV Wazy, syna Zygmunta III. Wojska królewskie osaczyły wówczas armię nieprzyjacielską, zmuszając ją do kapitulacji wiosną 1634 r. Zwycięstwo to zapoczątkowało rozmowy pokojowe, które toczyły się w miejscowości Polanów nad Wiaźmą. Poselstwem polsko-litewskim kierował Jakub Zadzik, a moskiewskim Fiodor Szeremietew. Sytuacja finansowa oraz polityczna wymusiła zawarcie pokoju na następujących warunkach: Moskwa przekazała Rzeczypospolitej ziemie, które od czasów rozejmu w Dywilinie (1619 r.) wchodziły w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, czyli województwa smoleńskie i czernihowskie. Rosja zrezygnowała z praw do Inflant i zapłaciła 200 tys. rubli odszkodowania, a król Polski, Władysław IV Waza za 20 tys. rubli zrzekł się pretensji do tronu rosyjskiego oraz prawa używania tytułu cara. Uzgodniono ponadto wymianę jeńców oraz powstawianie w przyszłości komisji dla rozgraniczenia ziem między obu państwami. Ponadto podpisano umowę handlową otwierającą granicę dla kupców obu państw.

Rezultatem wojny prowadzonej przez Polskę z Zakonem Krzyżackim w latach 1519-1521 był upadek państwa zakonnego w Prusach, które w dotychczasowej formie przestało istnieć. Zamiast niego powstało świeckie państwo pod nazwą Prusy Książęce, którego władcą został ostatni wielki mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern. Przeszedł on na luteranizm, co oznaczało kres poparcia ze strony papieża i cesarza niemieckiego, i stał się lennikiem polskiego króla. Na znak zależności lennej każdy nowo wstępujący na tron książę pruski był zobowiązany osobiście złożyć hołd lenny królowi polskiemu, jako potwierdzenie zależności politycznej i militarnej. Ostatni hołd lenny miał miejsce w 1641 r. Złożył go Fryderyk Wilhelm Hohenzollern książę Prus Książęcych i elektor Brandenburgii królowi polskiemu Władysławowi IV. Fryderyk Wilhelm klęcząc, przysięgał wierność zasiadającemu na tronie w stroju koronacyjnym monarsze polskiemu. Jego zależność lenna od Polski trwała tylko do 1657 r. Osłabiona najazdem szwedzkim Rzeczpospolita zawarła z Prusami Książęcymi traktaty welawsko-bydgoskie, na mocy których książę pruski stał się niezależnym od Polski władcą. Niebezpieczeństwo z tego wynikające Prus dostrzegł panujący w II poł. XVII w. król Jan III. W trakcie swych rządów próbował on doprowadzić przywrócenia zwierzchnictwa Polski. Niestety nie znalazł on zrozumienia wśród polskiej szlachty, bardziej zainteresowanej wojną z Turcją. Uniezależnienie się Prus Książęcych było pierwszym krokiem na drodze do utworzenia za północną granicą Rzeczpospolitej silnego państwa pruskiego, które na początku XVIII w. stało się potęgą w tej części Europy, czego wyrazem stało się przyjęcie przez jego następcę tytułu króla w Prusach. Pod koniec XVIII w. Prusy stały się jednym z inicjatorów rozbiorów Rzeczypospolitej, która na ich rzecz utraciła trzon polskich ziem historycznych – Wielkopolskę, Pomorze, Kujawy, połowę Mazowsza i Małopolski wraz z częścią Podlasia.

W wieku XVII południowo-wschodnie kresy Rzeczpospolitej zamieszkiwali kozacy. Ludność ta, wywodząca się ze zbiegów z Rzeczpospolitej i Rosji charakteryzowała się dużym poczuciem wewnętrznej niezależności, czego wyrazem był własny samorząd – tzw. sicz oraz niezwykłą wojowniczością. Polska szlachta kolonizująca te obszary w XVI i XVII w. pragnęła przekształcić tę grupę społeczną w chłopów pańszczyźnianych, co prowadziło do wzrostu napięć na tym obszarze. Podsycały je dodatkowo różnice na tle religijnym (kozacy byli prawosławni, a szlachta polska katolikami) oraz chwiejna polityka polskiej korony co do tzw. kozaków rejestrowych, którzy stanowili część polskiej armii (cieszyli się oni przywilejami i otrzymywali żołd). Rejestr powiększano w czas wojen, ale po ich zakończeniu ograniczano go i szlachta przekształcała „wolnych kozaków” w chłopów. Doprowadziło to do serii powstań kozackich. Największe z nich wybuchło, przy wsparciu udzielonym przez Tatarów Krymskich pod przywództwem Bohdana Chmielnickiego w 1648 r. Bitwa pod Korsuniem była jedną z pierwszych oraz największych bitew stoczonych pomiędzy wojskami Rzeczypospolitej a Kozakami w czasie powstania Bohdana Chmielnickiego. Armia koronna pod wodzą hetmanów koronnych: wielkiego Mikołaja Potockiego i polnego Marcina Kalinowskiego, licząca ok. 6 tys. żołnierzy, założyła obóz warowny pod miastem Korsuń. W nocy z 25 na 26 maja wojska kozacko-tatarskie dowodzone przez hetmana Bohdana Chmielnickiego i Tuhaj-beja w liczbie ok. 20 tys. ludzi, zaatakowały polski obóz. Pierwsze starcia przyniosły sukces wojskom kwarcianym, jednakże powstańcy wspierani przez Tatarów zorganizowali zasadzkę, w którą wpadły oddziały koronne. Z okrążenia wydostało się zaledwie tysiąc żołnierzy, a do niewoli dostali się obaj hetmani. Tak wielka klęska wojska kwarcianego w starciu z buntownikami umożliwiła rozszerzenie powstania kozackiego, a jego przywódca stał się bohaterem narodowym Ukrainy.

Pod Zborowem w okresie powstania Chmielnickiego wojska polskie stoczyły dwudniową bitwę z armią kozacko-tatarską. Siły królewskie, idące na odsiecz oblężonemu Zbarażowi, liczyły ok. 25 tys. żołnierzy, dowodzonych przez króla Jana II Kazimierza. Przeciwnik dysponował sześćdziesięciotysięczną armią, pod wodzą chana krymskiego Islama III Gireja oraz hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego. Pierwszego dnia bitwy oddziały kozacko-tatarskie zaskoczyły siły polskie podczas przeprawy przez Strypę. Nocą z 15 na 16 usypane zostały szańce, które pozwoliły Polakom odeprzeć ataki nieprzyjaciół. Walki przerwano drugiego dnia, gdy kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński zaproponował Islamowi III Girejowi wszczęcie pertraktacji. W konsekwencji, opuszczeni przez Tatarów, Kozacy zmuszeni byli zawrzeć z Rzeczypospolitą ugodę zborowską.

Od początku powstania na Ukrainie w 1648 r. większość starć armii Rzeczpospolitej z siłami Bohdana Chmielnickiego kończyła się sukcesem połączonych sił kozacko-tatarskich. Z tego powodu morale szlachty i wojska było niskie. Upojony sukcesami hetman kozacki Bohdan Chmielnicki dyktował Rzeczypospolitej coraz cięższe warunki. Zmianę sytuacji mogło przynieść tylko zdecydowane zwycięstwo Rzeczpospolitej w toczącej się wojnie domowej. Trudna sytuacja polityczna spowodowała, że sejm zgodził się na zwołanie pospolitego ruszenia oraz zaciągnięcie większej ilości wojska na kampanię 1651 r. Na czele wojsk Rzeczpospolitej, liczących ok. 60 tys. ludzi, stanął osobiście król Jan II Kazimierz. Do starcia doszło pod Beresteczkiem na Wołyniu. W trzydniowej bitwie Polacy i Litwini pokonali ok. 90 tys. armię kozacko-tatarską dowodzoną przez Bohdana Chmielnickiego i wspierającego go chana Islam Gireja. Decydującym momentem batalii był atak polski na znajdujących się w centrum Tatarów. Po ich ucieczce na polu walki pozostały tylko oddziały kozackie, które schroniły się do taboru. Broniły się tam do 10 lipca. Stanisław Lanckoroński, wykorzystując panikę powstałą w obleganym obozie, wydał rozkaz ataku. Wojska zaporoskie zostały zdziesiątkowane, a w zajętym taborze odzyskano zrabowane przez kozaków dobra. Innowacja w tej bitwie było ustawienie wojsk Rzeczypospolitej na wzór zachodnioeuropejski, który zakładał wsparcie jazdy przez piechotę i artylerię. W batalii wyróżnił się sam król Jan Kazimierz. Zwycięstwo nie zostało w pełni wykorzystane, z powodu odmowy przez pospolite ruszenie dalszego udziału w wojnie. Nie mając sił oraz poparcia, król doprowadził do zawarcia korzystnej dla Rzeczpospolitej ugody z Kozakami w Białej Cerkwi.

Zerwanie sejmu przez Władysława Sicińskiego. W ustroju Rzeczpospolitej Obojga Narodów, określaną terminem demokracji szlacheckiej, ważną rolę odgrywał sejm. Do jego kompetencji należało decydowanie o wojnie, przymierzach politycznych i sojuszach wojskowych, uchwalanie ustaw w sprawach podatkowych i liczebności wojska. W XVI w. mimo formalnej zasady jednomyślności w podejmowaniu decyzji, uchwały zapadały większością głosów. W 1652 r. poseł z powiatu upickiego Władysław Siciński jednym swoim głosem nie zgodził się na przedłużenie obrad sejmu (tzw. prolongatę) o 2 tygodnie i tym samym zerwał jego obrady, powołując się na zasadę jednomyślności (tzw. liberum veto). Sejm, wraz z marszałkiem, uznał ten fakt. Stało się to groźnym precedensem. Do końca XVIII w. zerwano obrady sejmowe 73 razy, powodując paraliż ustawodawczy państwa. Zasadę liberum veto uważa się obecnie za jedną z najważniejszych przyczyn upadku Rzeczpospolitej.

Była to jedna z najważniejszych bitew  okresu powstania Chmielnickiego, stoczona pomiędzy wojskami polskimi, a połączonymi siłami kozacko-tatarskimi. Wojska koronne, dowodzone przez hetmana polnego Marcina Kalinowskiego, w sile ok. 15 tys. żołnierzy, zostały rozbite przez oddziały kozacko-tatarskie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, liczące ok. 40 tys. ludzi. Do starcia doszło podczas wyprawy hetmana kozackiego do Mołdawii, której celem było oderwanie od sojuszu z Rzeczypospolitą hospodara Bazylego Lupu. W planach Chmielnickiego znalazło się również małżeństwo jego syna Tymofieja z córką hospodara, Rozandą. Projektowi temu zamierzali się przeciwstawić Polacy. W maju 1652 r. większość oddziałów polskich stanęła obozem w miejscowości Batoh, koło wsi Czetwertynówki, zagradzając drogę armii kozacko-tatarskiej maszerującej na Mołdawię. Dowództwo polskie popełniło jednak liczne błędy. Między innymi nie zabezpieczono obozu, nie rozbudowano umocnień oraz zlekceważono przewagę liczebną wojsk nieprzyjacielskich, dodatkowo hetman Kalinowski nie przeciwdziałał otoczeniu obozu przez nieprzyjaciela. Już pierwszego dnia walk doszło do buntu chorągwi jazdy, która chciała wyrwać się z okrążenia. Drugiego dnia miały miejsce bratobójcze walki, gdy hetman próbował przywrócić dyscyplinę buntujących się oddziałów, co wykorzystał Chmielnicki, który zarządził generalny szturm. Opór kozakom i Tatarom stawiła praktycznie tylko piechota. Pod wodzą generała artylerii Zygmunta Przyjemskiego walczyła do ostatniego żołnierza. W wyniku klęski do niewoli tatarskiej dostało się około 5 tys. zawodowych żołnierzy. Bohdan Chmielnicki mając w pamięci niedawną klęskę pod Beresteczkiem (1651 r.) nakazał wymordowanie jeńców polskich. W trakcie rzezi pod Batohem zginęło ok. 3500 żołnierzy wojska kwarcianego. Z pogromu ocalało kilkuset ukrywanych przez Tatarów. Wśród zgładzonych polskich żołnierzy byli m.in. syn hetmana Samuel Kalinowski, generał artylerii Zygmunt Przyjemski oraz brat przyszłego króla Polski rotmistrz Marek Sobieski. Gdy Kozacy odnaleźli ciało hetmana Kalinowskiego, odrąbali mu głowę, którą następnie nabili na pikę i obnosili wokół obozu.

21 lipca 1655 r. armia szwedzka przekroczyła granice Rzeczypospolitej rozpoczynając wojnę polsko-szwedzką, toczącą się w latach 1655-1660, zwaną powszechnie „potopem szwedzkim”. Już dwa dni później siły szwedzkie dowodzone przez Arvida Wittenberga (ok. 15 tys. żołnierzy oraz ponad 50 dział) stanęły pod Ujściem, gdzie nadciągnęło wielkopolskie pospolite ruszenie. Siły polskie pod dowództwem wojewody poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego oraz wojewody kaliskiego Andrzeja Grudzińskiego liczyły ok. 12 tys. pospolitego ruszenia i 1000 piechoty. Przeprawę nad rzeką obsadziła polska piechota. Na barkach pospolitego ruszenia i wspierającej szlachtę oddziałów piechoty łanowej spoczęła obrona przepraw na Notecią. Zgromadzone siły polskie miały powstrzymać Szwedów do czasu przybycia głównych sił króla polskiego Jana II Kazimierza. Szwedzi, nie chcąc tracić żołnierzy podczas szturmów, ustawili działa naprzeciw szańców polskich i zaczęli ostrzał. Polacy zostali zmuszeni do opuszczenia swoich pozycji. Wówczas Szwedzi podciągnęli działa i zaczęli ostrzeliwać polską jazdę, znajdującą się po drugiej stronie rzeki. Równocześnie część sił nieprzyjacielskich obeszła polskie skrzydła. Gdy tylko szlachta dowiedziała się o manewrze szwedzkim, zapanował chaos i panika. Dowództwo polskie zdecydowało się rozpocząć negocjacje. 25 lipca podpisano kapitulację, na mocy której Karol X Gustaw otrzymywał pełnię władzy nad województwem poznańskim i kaliskim. Kapitulacja pospolitego ruszenia z województw wielkopolskich zaprzepaściła wszystkie plany obronne Jana Kazimierza, pozostawiając ziemie północno zachodnie państwa na łup wrogiej armii. Sama kapitulacja wpłynęła na morale polskich wojsk, dygnitarzy państwowych oraz samego króla Jana II Kazimierza. Chaos panujący w polskim dowództwie ułatwił szybkie zajęcie Wielkopolski przez Szwedów oraz umożliwił połączenie się armii Wittenberga z oddziałami króla szwedzkiego, Karola X maszerującymi z Pomorza. Był to początek zwycięskiego pochodu wojsk szwedzkich, które bez większego oporu opanowały większość ziem koronnych.

Bitwę tą stoczyły wojska polsko-litewski pod wodzą króla polskiego Jana II Kazimierza z siłami szwedzko-brandenburskimi, dowodzonymi przez króla szwedzkiego Karola X Gustawa. Armia Rzeczypospolitej liczyła ok. 35 000 żołnierzy (w tym ok. 950 husarii), siły nieprzyjaciela wynosiły około 20 000 żołnierzy oraz 47 armat. Rankiem na prawy brzeg Wisły przeprawił się król Jan Kazimierz wraz z hetmanami. Szwedzi nadeszli dopiero po południu od strony Nowego Dworu. Wówczas doszło do starć straży przednich obu wojsk. Przybrały one korzystny obrót dla Litwinów, które rozbiły podjazd szwedzki. Drugiego dnia bitwy, zgodnie z założeniami, Tatarzy skierowali się z Nieporętu na Białołękę, w celu obejścia armii brandenbursko-szwedzkiej i uderzenia na nią od tyłu. Od czoła miały zaatakować wojska polsko-litewskie. Oddziały elektorskie obsadziły wzgórza pod Białołęką, co zabezpieczyło flankę maszerującej armii wroga. W godzinach popołudniowych na obóz szwedzko-brandenburski uderzyli Tatarzy. Karol X Gustaw zmuszony został do rzucenia przeciwko nim kilku regimentów rajtarii pod wodzą Gustawa Horna. W tym samym czasie chorągwie husarskie wykonały imponującą szarżę na wojska szwedzko-brandenburskie. Atak nie powiódł się, gdyż nie wsparły go pozostałe jednostki jazdy polsko-litewskiej. W nocy król, który utracił wiarę w zwycięstwo, zadecydował się wycofać całą armię. Jako pierwsze na lewy brzeg Wisły skierował piechotę i artylerię, osłanianą przez jazdę polsko-litewską.. Na wycofujące się oddziały króla Jana Kazimierza uderzyła armia szwedzko-brandenburska. Umiejętnie kierowane polskie chorągwie skutecznie opóźniały postępy nieprzyjaciela i ostatecznie za cenę niewielkich strat uszły z pola bitwy. Bitwa warszawska - największe starcie wojsk polsko-litewskich z armią szwedzką - choć zakończona porażką Rzeczpospolitej, nie wpłynęła w istotny sposób na przebieg wojny. Dowódcy Rzeczypospolitej zaczęli przejmować inicjatywę, spychając przeciwników do działań defensywnych.  Armia króla polskiego została pokonana, ale nie rozbita. Stanowiła w dalszym ciągu realną siłę bojową, zagrażającą szwedzko-brandenburskim planom ekspansji.

Lata 60. XVII w. to czas odrodzenia się potęgi Imperium Osmańskiego. Sułtani uporali się z buntami janczarów i powierzyli władzę wezyrom z rodziny Köprülü. Rozpoczęli oni nowy etap ekspansji w dziejach Imperium. Większość elit w Rzeczypospolitej zlekceważyło rysujące się zagrożenie na południowej granicy. Dlatego przybycie do Warszawy 9 grudnia 1671 r. posła tureckiego z pismami sułtana Mehmeda IV i wielkiego wezyra Ahmeda Köprülü wypowiadającymi wojnę Rzeczpospolitej było dla szlachty wielkim zaskoczeniem. W lipcu 1672 r. Turcy rozpoczęli działania wojenne. Przekroczyli oni Dniestr, zdobyli Żwaniec, a 14 sierpnia 1672 r. pierwsze oddziały osmańskie stanęły pod Kamieńcem Podolskim. Cztery dni później pod mury twierdzy dotarł sułtan z resztą wojska. Twierdza kamieniecka była jedną z najważniejszych fortyfikacji zabezpieczających południowo-wschodnie granice Rzeczypospolitej. Jej załoga liczyła ok. 1 tys. żołnierzy i 500 mieszczan pod nominalnym dowództwem Mikołaja Potockiego, generała ziemi podolskiej. Pomimo wielokrotnych dyskusji na sejmach o konieczności wzmocnienia zamku i uzupełnienia arsenału, Kamieniec nie był odpowiednio przygotowany do długiego oblężenia. Armia osmańska liczyła ponad 100 tys. żołnierzy i 120 dział (w tym wiele nowoczesnych dział oblężniczych). Doświadczeni dowódcy tureccy wiedzieli jak wykorzystać świetnie zorganizowane, nowoczesne i dobrze wyposażone oddziały inżynieryjne, które bogate doświadczenie zdobyły w walkach z wenecjanami. Wyznaczone oddziały tureckie rozpoczęły sypanie wielkich szańców na których można było ustawić artylerię oblężniczą. Zaczęto również budować aprosze. Od samego początku oblężenia artylerzyści tureccy prowadzili całodzienny ostrzał nękający polskich obrońców. 20 sierpnia po przypadkowym trafieniu w skład amunicji i eksplozji jednej z baszt oddziały osmańskie rozpoczęły szturm, który polscy obrońcy krwawo odparli. Od tego czasu, mając przewagę w artylerii, oblegający ograniczyli się tylko do prowadzenia nieustannego ostrzału. Stał się on bardzo uciążliwy i wpłynął na morale zarówno mieszczan, jak i dowódców. Podkop pod Nowym Zamkiem zmusił obrońców do opuszczenia go i przeniesienia się do Starego Zamku. Fortyfikacje Starego Zamku były jednak przestarzałe i trudne do obrony. Pod koniec sierpnia saperzy tureccy wysadzili jedną z baszt co dało sygnał do szturmu. Dowodzący obroną generał Potocki nie widział dalszego sensu jej prowadzenia i 26 sierpnia podjął decyzję o kapitulacji. Podczas pertraktacji z Turkami major artylerii Hejking podpalił ok. 200 beczek prochu, wysadzając część fortecy. Wraz z nim zginął jeden z najsłynniejszych obrońców Kamieńca – Jerzy Wołodyjowski, który stał pierwowzorem dla sienkiewiczowskiego bohatera Michała Wołodyjowskiego. 30 sierpnia załoga polska opuściła mury twierdzy. 3 września oficjalnie zastąpili ją tureccy żołnierze, gdy bramę Kamieńca Podolskiego przekroczył Wielki Wezyr.

Traktat w Jaworowie.

10 listopada 1673 r. zmarł w Lwowie król polski, Michał Korybut Wiśniowiecki. Na jego następcę szlachta 21 maja 1674 r. wybrała Jana Sobieskiego. Panowanie Jana III upłynęło pod znakiem walki dwóch stronnictw: procesarskiego, które dążyło do sojuszu z Habsburgami i wspólnej walce z Turcją i profrancuskiego, które forsowało sojusz z Francją przeciwko Habsburgom.  Małżeństwo z Francuzką  Marią Kazimierą oraz plany odzyskania przez Polskę wpływów nad Bałtykiem spowodowały, że zdecydował się na poparcie stronnictwa francuskiego. W czerwcu 1675 r. Jan III zawarł w Jaworowie  tajny traktat z Francją i Szwecją skierowany przeciw Brandenburgii. Król Polski chciał odzyskać dawne lenno polskie w Prusach i osadzić tam swego syna jak władcę, co wzmocniłoby pozycje Polski nad Bałtykiem, a synowi utorowało drogę do tronu Rzeczypospolitej. Traktat został zawarty między królem Polski, Janem III Sobieskim, a władcą Francji Ludwikiem XIV i skierowany był  przeciw cesarzowi Leopoldowi I Habsburgowi oraz sprzymierzonemu z nim elektorowi brandenburskiemu, Fryderykowi Wilhelmowi. W podpisanym przymierzu w zamian za subsydia francuskie, w wysokości 200 tys. talarów rocznie, król Polski zobowiązywał się, zaraz po zakończeniu wojny z Imperium Osmańskim, do uderzenia na elektora brandenburskiego. Miało to uniemożliwić armii elektorskiej ruszenie z pomocą wojskom cesarskim walczącym nad Renem z Francuzami.

W II poł. XVII w. Imperium Osmańskie pod przywództwem wezyrów z rodziny Köprülü przeżywało rozkwit gospodarczy jednocześnie prowadząc ciągłe wojny. Utrata przez Rzeczypospolitą Kamieńca Podolskiego, ważnej twierdzy osłaniającej południowo-wschodnią granicę, na rzecz Turcji w latach 70. XVII w. uzmysłowiła królowi Janowi III Sobieskiemu, że własnymi siłami nie będzie w stanie odeprzeć kolejnego najazdu Imperium Osmańskiego. Naturalnym sojusznikiem króla polskiego stawało się Cesarstwo, nad którym zawisła realna groźba wojny z Turcją. Oba państwa podpisały 1 kwietnia 1683 r., antydatowany na 31 marca, sojusz. Rzeczypospolita i Cesarstwo zobowiązały się do udzielenia sobie wzajemnej pomocy militarnej w razie zagrożenia ziem któregokolwiek z sygnatariuszy oraz wspólnego prowadzenia wojny i zawarcia pokoju z Imperium Osmańskim. 2 stycznia 1683 r. sułtan wyznaczył armii tureckiej Belgrad jako miejsce koncentracji przed wyruszeniem na Wiedeń. Od 13 maja rozpoczęto ponad tygodniowy przegląd sił, a 22 maja wydano rozkaz wymarszu. Siły tureckie liczyły ok. 150 tys. ludzi w tym około 20 tys. janczarów, 20 tys. sipahów. Pospolite ruszenie szacowano na 70 tys. ludzi. Dodatkowym wzmocnieniem było ok. 20 tys. Tatarów oraz blisko 20 tys. Mołdawian, Siedmiogrodzian i Wołochów. 10 lipca armia sułtana przybyła pod Wiedeń, a sam Wielki Wezyr Kara Mustafa zjawił się pod murami stolicy Habsburgów 4 dni później. Rozpoczęło się oblężenie miasta, którego przetrwanie zależało od szybkości działania koalicjantów. Dowódcą garnizonu wiedeńskiego był Ernst Rüdiger von Starhemberg, którego wspomagali Wilhelm Johan Anton, graf von Daun, pełniący funkcję zastępcy Starhemberga oraz Georg Rimpler, który sprawował stanowisko naczelnego inżyniera. Był on znany w ówczesnej Europie jako autor traktatów o fortyfikacjach, jednak już 25 lipca został śmiertelnie ranny i zmarł w nocy z 2 na 3 sierpnia. Dowództwo nad artylerią sprawował pułkownik Christian Börner, również ciężko ranny podczas obrony Wiednia. Jednym z bohaterów walk okazał się burmistrz Johann Andreas von Liebenberg i hr. Kaspar Zdenek Kaplir, przewodniczący kolegium deputowanych, w którego pieczy znajdowało się zabezpieczenie logistyczne i koordynacja działań cywilnej obrony miasta. W skład garnizonu miasta wchodziło 10 regimentów piechoty (ok. 11 tys. żołnierzy), regiment kirasjerów Dupigny’ego (ok. 600 żołnierzy), regiment milicji (gwardii) miejskiej pułkownika markiza di Obizzi (1815 ludzi) oraz ok. 3000 mieszkańców. Wiedząc jak znakomite oddziały inżynieryjne ma nieprzyjaciel, obrońcy utworzyli specjalny oddział minierów pod dowództwem inżyniera Bartolomeo Camucciego. 28 sierpnia janczarzy opanowali rawelin naprzeciwko zamku cesarskiego i rozpoczęli kopanie min. Między inżynierami tureckimi a obrońcami dochodziło do starć w kopanych chodnikach. Tymczasem problemy finansowe oraz znaczne odległości, jakie musiały pokonać chorągwie Rzeczypospolitej opóźniły wymarsz odsieczy. Droga prowadziła przez Lipowiec, Mysłowice do Tarnowskich Gór, dalej przez Gliwice, Racibórz na Ołomuniec i Opawę. Po połączeniu się wszystkich korpusów polskich Sobieski ruszył przez Brno do Tulln nad Dunajem. 3 września 1683 r. na naradzie wojennej, w której brali udział król polski Jan III, obaj hetmani koronni: Stanisław Jabłonowski i Mikołaj Hieronim Sieniawski, generał artylerii koronnej Marcin Kątski, głównodowodzący armii cesarskiej książę Karol Lotaryński, elektor saski Jan Jerzy oraz kilku wyższych dowódców, przyjęto plan Sobieskiego uderzenia na oblegających Wiedeń Turków przez Las Wiedeński. W dniach 6-8 września nastąpiła koncentracja wojsk na prawym brzegu Dunaju, 40 kilometrów na północny zachód od Wiednia. Teren, który miała przebyć armia sojusznicza, aby zająć pozycje wyjściowe okazał sie bardzo trudny, gdyż zły stan dróg nie sprzyjał transportowi armat i część z nich oddziały cesarsko-niemieckie pozostawiły u podnóża gór. Plan bitwy przewidywał ustawienie wojska sojuszniczego w trzech grupach, od wzgórza Leopoldsberg nad Dunajem po wzgórze Rosskopf w Lesie Wiedeńskim. Skrzydło lewe, od strony Dunaju, zajęły wojska austriackie księcia Lotaryńskiego z korpusem Hieronima Lubomirskiego i oddziały saskie, w środku znaleźli Bawarzy i jednostki frankońsko-szwabskie. Główne siły polskie zajęły prawe skrzydło. Bitwa rozpoczęła się około 4 rano od ataku oddziałów cesarsko-niemieckich na skraju lewego skrzydła wojsk sprzymierzonych. Doszło do ciężkich walk w trudnym terenie, jednakże oddziały księcia Lotaryńskiego metr po metrze wypierały turecką piechotę. W tym samym czasie oddziały koronne przedzierały się jeszcze przez wzgórza Lasu Wiedeńskiego. Na pozycje do ataku Polacy dotarli około południa. Wówczas Sobieski wydał rozkaz piechocie, aby oczyściła teren z sił tureckich aż do wsi Michaelerberg. Atak piechoty wspierały armaty, wciągnięte na wzgórza lasku na polecenie generała Katskiego. Około 15.00 pasmo wzgórz oddzielające równiny podmiejskie zostało zdobyte. Kara Mustafa zorientował się, że prawdziwym zagrożeniem nie są wojska cesarsko-niemieckie, ale jazda polska mogąca odciąć odwrót jego armii. Ciężar walk przeniósł się na polskie skrzydło. Turecka jazda i piechota bezskutecznie próbowała zepchnąć z zajmowanych pozycji polską piechotę. Początkowo Sobieski planował rozegrać bitwę w przeciągu dwóch dni, jednak widząc rysującą sie szansę rozbicia armii tureckiej podjął decyzję o szarży całej kawalerii. W celu rozpoznania terenu wysłał do ataku chorągiew husarską pod dowództwem Michała Zbrożka i kilka chorągwi pancernych dla jej wsparcia. W tym czasie Kara Mustafa zgromadził 2/3 wojska, aby powstrzymać Polaków. Po otrzymaniu informacji, że teren nadaje się do ataku ciężkiej jazdy o godzinie 18 na pozycje tureckie uderzyło blisko 20 tys. jazdy polsko-niemiecko-cesarskiej. Armia muzułmańska pod wpływem tego uderzenia rozpadła się w bezładne grupy żołnierzy, ratujących się ucieczką z pola bitwy. Po zwycięskiej bitwie, według legendy, Jan III miał powiedzieć, parafrazując słowa Juliusza Cezara: Veni, vidi, Deus vincit (Przybyłem, zobaczyłem, Bóg zwyciężył).