Pawęże

Zdjęcia

Ciężkozbrojni z początku XVI wieku. Dwaj żołnierze z lewej strony uzbrojeni w pawęże - pierwsza z wyobrażeniem św. Barbary, druga z wyobrażeniem Michała Archanioła zabijającego smoka. Rysunek B. Gembarzewskiego sporządzony na podstawie miniatury z Księgi cechów Baltazara Behema z 1505 roku

Charakterystycznym dla późnego średniowiecza elementem uzbrojenia ochronnego były tarcze zwane pawężami. W swej najbardziej rozpowszechnionej formie przypominają kształtem prostokąt lub trapez. Tarczę sporządzano z profilowanych desek - powszechnie wykorzystywano lipę (lekkie, a przy tym stosunkowo twarde drewno), często wyróżniającym elementem pawęży był przebiegający środkiem przez całą długość wzmacniający grzbiet, często dwugranny, formowany również z drewna. Deski po złączeniu i sklejeniu obciągano skórą, a następnie oklejano płótnem lnianym. Na taką powierzchnię nanoszono następnie grubą, izolacyjną warstwę zaprawy (grunt klejowo-gipsowy) poczym ozdabiano malunkami i napisami o rozmaitych, m.in. religijnych treściach. Rozmiary tarcz bywały różne, najczęściej (sądząc po oryginalnych egzemplarzach) miewały około 1m wysokości, ale zdarzały się prawdziwe "kolosy" zakrywające całkowicie postać człowieka. Zwano je tarasowymi i wykorzystywano jako statyczną osłonę podczas oblężeń, zza której strzelcy mogli razić przeciwnika (ściany szturmowe). Ten sposób ich wykorzystania ma swą odległą analogię, podobnie używali wielkich prostokątnych tarcz Asyryjczycy (tarczownik i łucznik). Dla bardziej pewnego oparcia pawęże zaopatrywano niekiedy w metalowe kolce u dolnej krawędzi, służące do wbicia w ziemię; tarasowe miały natomiast podpórki. Choć w XV wieku pawęże były przede wszystkim atrybutem zaciężnego piechura, to bywały też małe tarcze (zwane niekiedy pawężkami) używane przez jeźdźców. XV-wieczne pawęże związane są głównie z kręgiem niemiecko-czeskim (Husyci), chociaż używano ich także w Europie Zachodniej (m.in. Szwajcaria, Burgundia). Geneza owej tarczy wciąż budzi kontrowersje; bo choć nazwa wskazuje na włoskie miasto Pawię, to ten typ osłony cechował już w XII wieku wojskowość Bałtów - warto tu wspomnieć o wyobrażeniach pawęży na słynnych kapitelach malborskich, ilustrujących walkę chrześcijańskich rycerzy z pogańskimi Prusami. Pawęże obecne były też w arsenale litewskim, a tarcze tego rodzaju zwane są w ówczesnych źródłach pisanych jako littische schilde (niem.), czy clipeus Litvanicus (łac.). Rozpowszechnienie się pawęży związane jest m.in. z Krzyżakami, którzy element ów zaadoptowali dla własnego użytku (podobnie jak Mazowszanie), o czym świadczą zarówno źródła pisane, jak i ikonografia. Zadziwiająco dużo pawęży, w porównaniu do innych rodzajów tarcz, przetrwało do naszych czasów, być może ich niezwykle efektowna forma sprawiła, że wykorzystywano je masowo jako ozdoby w kościołach lub ratuszach.

Zobacz również:
Pawęż krzyżacka

Michał Mackiewicz